Tου Φίλιππου Φιλίππου.
Ο Νίκος Μπακουνάκης, απόφοιτος του Νομικού Τμήματος της Νομικής Σχολής Αθηνών, με σπουδές στην École des Hautes Études en Sciences Sociales του Παρισιού, τακτικός καθηγητής στο Πάντειο πανεπιστήμιο, δημιουργός του ένθετου «Βιβλία» της εφημερίδας Το Βήμα, αρχισυντάκτης πολιτισμού στην ίδια εφημερίδα, είναι πρωτίστως δημοσιογράφος. Επομένως, το βιβλίο του Δημοσιογράφος ή ρεπόρτερ που κυκλοφόρησε πρόσφατα είναι καρπός έρευνας ενός δημοσιογράφου που γνωρίζει άριστα το αντικείμενό του και που επιθυμεί να μεταδώσει στους αναγνώστες την αγάπη του για την δημοσιογραφία. Όπως γράφει στην Εισαγωγή του, η προσέγγισή του στο θέμα είναι κυρίως ιστορική. Επιδιώκει να μιλήσει για τον «πολιτισμό της εφημερίδας», όρο που παραπέμπει στον γαλλικό ομότιτλο τόμο La civilasation du journal, έκδοση του 2012. Όπως διευκρινίζει πρόκειται για προσέγγιση από την πλευρά της κοινωνικής ιστορίας, της λογοτεχνικής ιστορίας, της πολιτιστικής ιστορίας, της ιστορίας των ιδεών και της ιστορίας της τεχνολογίας.
Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη με τίτλους «Η πρώτη αφήγηση ή η εγκαταλελειμμένη κόρη», «Οι εφημερίδες ή η επανάσταση των πέντε λεπτών» και «Οι αφηγητές: δημοσιογράφοι και ρεπόρτερ», αντιστοίχως, συν ένα Παράρτημα. Σε αυτό το παράρτημα αναδημοσιεύονται δημοσιογραφικά κείμενα, τα οποία έχει συναντήσει ο αναγνώστης στη διάρκεια της ανάγνωσης, κείμενα πάνω στα οποία έχει θεμελιώσει και στηρίξει τις απόψεις του σχετικά με το θέμα του. Το πρώτο μέρος αρχίζει με μια ιστορία που καταγράφτηκε στον αθηναϊκό Τύπο τον Οκτώβριο του 1873. Στις 5 του μηνός, η εφημερίδα Εφημερίς μέσα σε 500 λέξεις αφηγήθηκε την ιστορία της «εγκαταλελειμμένης κόρης», μιας άπορης 17χρονης κοπέλας που μεταμφιέστηκε σε αγόρι για να βρει δουλειά σε ζαχαροπλαστείο της Αθήνας. Η δημοσίευση αποτελεί την πρώτη αφηγηματική εκδήλωση στον ελληνικό Τύπο, την πρώτη αφήγηση, δηλαδή την πρώτη «ιστορία με ανθρώπινο ενδιαφέρον».
Από τα μέσα του 19ου αιώνα, κυρίως από τη δεκαετία του 1870, στη Γαλλία οι εφημερίδες ζουν στον ρυθμό των ειδήσεων και των αφηγήσεων. «Με χαρακτήρες», διαβάζουμε, «με πλοκή, με σκηνογραφικούς χώρους, με διαλόγους, με δραματικό βηματισμό, ο ρεπόρτερ, ο νέος πρωταγωνιστής του νέου Τύπου, ξαναγράφει την πραγματικότητα και τα πραγματικά γεγονότα σαν ιστορία, τα αφηγείται.
Η αφήγηση της περιπέτειας της νεαρής που ντύθηκε με αντρικά ρούχα και μπόρεσε να εργαστεί ήταν μια κλασική είδηση του αστυνομικού δελτίου. Η δημοσίευσή της, γράφει ο Μπακουνάκης, είχε υπόβαθρο την περιέργεια και στόχο την πρόκληση συγκίνησης. Λίγα χρόνια αργότερα, στον αθηναϊκό Τύπο θα άρχιζαν να δημοσιεύονται ρεαλιστικά και ηθογραφικά διηγήματα με παρόμοιους ελκυστικούς τίτλους, που έδωσαν νέα ώθηση στη λογοτεχνία. Ένας από τους προνομιακούς χώρους δημοσιογραφικής αφήγησης, σημειώνει ο ίδιος, είναι οι αίθουσες των δικαστηρίων. Ιδιαίτερα τα κακουργιοδικεία ήταν εργαστήρια δημιουργίας αφηγήσεων που είχαν στόχο την περιέργεια, τη συγκίνηση και τον αποτροπιασμό του αναγνωστικού κοινού, μα και αφορμή για να ασκήσουν κοινωνική και πολιτική κριτική.
Μια εκτενής αφήγηση δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα στο φύλλο της 2ας Νοεμβρίου 1883. Αφορούσε τη δίκη για ένα διπλό έγκλημα στα Βίλια: δύο αδέλφια σκότωσαν έναν άντρα και μια γυναίκα. Μια άλλη δημοσιεύτηκε στην ίδια εφημερίδα στις 25 Δεκεμβρίου 1889. ένας ηγούμενος μοναστηριού σε χωριό των Τρικάλων σκότωσε με στιλέτο έναν παντοπώλη. Έτσι, η αφηγηματοποίηση ιστοριών από το αστυνομικό δελτίο ή τις αίθουσες των δικαστηρίων πολλές φορές πήρε τη μορφή της αφήγησης σε συνέχειες, όπως συνέβαινε στα μυθιστορήματα. Οι αναγνώστες έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση σε ιστορίες με το δίπολο έρωτας-θάνατος. Μια τέτοια ιστορία με αστυνομική πλοκή δημοσιεύτηκε στις 28 Οκτωβρίου 1900 στην εφημερίδα Ακρόπολις του Βλάση Γαβριηλίδη: επρόκειτο για τη διπλή αυτοκτονία ενός φοιτητή και της ρωσίδας ερωμένης του.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο συγγραφέας μας δίνει πληροφορίες για τις αθηναϊκές εφημερίδες. Μένει κυρίως στην Ακρόπολι του Βλάση Γαβριηλίδη, του μεταρρυθμιστή και πρωτοπόρου δημοσιογράφου και εκδότη, που εκδόθηκε το 1883 (το 1920 η κυκλοφορία της ανεστάλη). Η Ακρόπολις συνδέθηκε ιδιαίτερα με την αστυνομική αφήγηση, τονίζει ο Νίκος Μπακουνάκης. Βαθμιαία εξελίχτηκε στην κατεξοχήν εφημερίδα της «νέας δημοσιογραφίας» στον ελληνικό Τύπο, ιδίως στις αφηγήσεις-ιστορίες εντυπωσιασμού. Ίσως λοιπόν δεν είναι τυχαίο που από εκεί (και από την αδελφή Απογευματινή), ξεκίνησε ο Γιάννης Μαρής την λαμπρή λογοτεχνική του σταδιοδρομία.
Άλλη σημαντική εφημερίδα που έγραψε ιστορία στον ελληνικό Τύπο ήταν το Ελεύθερον Βήμα του Δημήτριου Λαμπράκη που το πρώτο της φύλλο κυκλοφόρησε τον Φεβρουάριο του 1922 με σκοπό να εκφράσει τις ιδέες και το πρόγραμμα του Κόμματος των Φιλελευθέρων του Ελευθέριου Βενιζέλου. Χρηματοδότης του ήταν ο επιχειρηματίας Πρόδρομος Μποδοσάκης, ο οποίος είχε την έδρα του στην οθωμανική Τουρκία. Μετά την απελευθέρωση, τον Μάιο του 1945, η εφημερίδα κυκλοφόρησε ως Βήμα.
Η έρευνα του Νίκου Μπακουνάκη φέρνει στο φως πολλά άγνωστα στοιχεία που συνδέονται με τον χώρο του αθηναϊκού Τύπου. Για παράδειγμα, πληροφορούμαστε πως αρχικά οι εφημερίδες επωλούντο στους δρόμους από πλανόδιους πωλητές και στα λίγα χαρτοβιβλιοπωλεία, υπήρχαν όμως και οι συνδρομητές. Στα περίπτερα άρχισαν να πωλούνται πολύ αργότερα, το 1914, όταν δόθηκαν οι πρώτες σχετικές άδειες. Επίσης, μαθαίνουμε πως το φαινόμενο των προσφορών από τις εφημερίδες δεν είναι σύγχρονο. Από το 1905 η Ακρόπολις ξεκίνησε μια εκστρατεία προσέλκυσης αναγνωστών προσφέροντας ρολόγια, ενώ την ίδια εποχή γινόταν κληρώσεις με κουπόνια για δώρα, από ραπτομηχανές μέχρι καπέλα και αγγλικά σαπούνια.
Το βιβλίο είναι γεμάτο με αναφορές σε λέξεις που χρησιμοποιούνται στον Τύπο. Η λέξη δημοσιογράφος εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα το 1926, όταν ο Νίκος Σπηλιόπουλος απέδωσε έτσι τη γαλλική λέξη publiciste, μεταφράζοντας ένα βιβλίο. Η λέξη reporter στο ιδιόλεκτο των αγγλοσαξονικών εφημερίδων εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1798, αλλά ως όρος διαδόθηκε από το 1880 και μετά. Αποτελεί τυπικό αμερικανικό δημιούργημα και όπως μας θυμίζει ο Νόρμαν Μέιλερ, υπογραμμίζει ο Νίκος Μπακουνάκης, είναι μαζί με τον καουμπόι και τον ντετέκτιβ, η πιο ηρωική δραστηριότητα στην Αμερική.
Στο Παράρτημα του εξαιρετικού αυτού βιβλίου δημοσιεύονται κείμενα από ελληνικές εφημερίδες, κυρίως ρεπορτάζ-αφηγήσεις για εγκλήματα, ή συγκλονιστικά περιστατικά, όπως η πυρκαγιά στη Θεσσαλονίκη το 1890 και η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου το 1933.
INFO: Νίκος Μπακουνάκης
Δημοσιογράφος ή ρεπόρτερ
Η αφήγηση στις ελληνικές εφημερίδες, 19ος-20ός αιώνας
Εκδόσεις Πόλις, 2014, σελ. 472, τιμή 18 ευρώ
