Πέθανε σήμερα το πρωί ο φιλόλογος, μεταφραστής αρχαίων συγγραφέων και δοκιμιογράφος Δημήτρης Μαρωνίτης, σε ηλικία 87 ετών. Το τελευταίο διάστημα ήταν βαριά άρρωστος από καρκίνο. Μέχρι τελευταία στιγμή έγραφε στη στήλη του στο Βήμα. Εκατοντάδες φιλόλογοι υπήρξαν μαθητές του και πολλοί από αυτούς είναι σήμερα διακεκριμένοι στον τομέα τους. Ο Δημήτρης Μαρωνίτης είχε βραβευτεί για το σύνολο του έργου του από τον Αναγνώστη το 2014. Ως αποχαιρετισμό αναδημοσιεύουμε την αντιφώνηση του στην τελετή βράβευση των Λογοτεχνικών Βραβείων του Αναγνώστη, τον Ιούνιο του 2014, στο Μέγαρο Μουσικής.
Η ομιλία του Δημήτρη Μαρωνίτη στην τελετή Βράβευσης του από τον Αναγνώστη
Προηγείται ένα θερμό ευχαριστώ για την τιμητική αυτή διάκριση – για να είμαι ειλικρινής δεν την περίμενα. Έπεται η ομολογία πρόδηλης αμηχανίας για την οφειλόμενη , πεντάλεπτη αντιφώνησή μου, που την μετριάζει ευτυχώς μια απρόβλεπτη εκφραστική σύμπτωση, η οποία εντοπίζεται εύκολα σε δύο κρίσιμα σημεία της τιμητικής απόφασης.
Το ένα παραπέμπει στον φιλόξενο νοικοκύρη που ονομάζεται εδώ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ. Το άλλο στον καλεσμένο που ορίζεται στην τιμητική πρόσκληση «φιλόλογος». Εννοείται ότι η σύνταξη των δύο όρων στο ζεύγος «αναγνώστης – φιλόλογος» , που εξυπακούει την ύπαρξη αμοιβαίας φιλότητας. Σπάνιας πια αρετής στις μέρες μας, στην οποία ωστόσο υπολογίζει η φιλολογική ανάγνωση της γραφής, που χρόνια τώρα υπερασπίζομαι.
Οι τέσσερις προηγούμενες λέξεις (αναγνώστης, ανάγνωση, φιλόλογος, φιλότης) έχουν αρχαία καταγωγή: ομηρική η φιλότητα, αριστοτελική ο φιλόλογος και η φιλολογία, ελλληνιστική η ανάγνωση και ο αναγνώστης. Ένα μικρό σκάνδαλο : απουσιάζει ομόρριζο νεοελληνικό ρήμα που να ανταποκρίνεται επακριβώς στο αρχαιοελληνικό αναγιγνώσκω. Αντ΄ αυτού πλεονάζει το ρήμα διαβάζω, με τα δικά του παράγωγα. Από την άποψη αυτή η ανάγνωση παραμένει ρηματικά ορφανή. Εκτός αν εξισώσουμε το αρχαίο αναγιγνώσκω με το νεοελληνικό αναγνωρίζω, εξίσωση θεμιτή, αλλά προαιρετική.
Δεν προτείνω βέβαια να εξοριστεί το οικείο ρήμα διαβάζω, που προέκυψε από το αρχαίοδιαβιβάζω, με ωραίο παράγωγο τη διάβαση, ισοδύναμη με το διάβασμα, που ο Σεφέρης αν δεν σφάλλομαι , την μετέτρεψε ευφυώς σε περιδιάβαση. Στο σημείο αυτό μια φυγόκεντρη, αλλά ωφέλιμη, ίσως, παρένθεση.
Ανάγνωση και διάβασμα (άλλως πως διάβαση), υποννοούν δύο διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης ενός λογοτεχνικού κειμένου: η ανάγνωση απαιτεί κάθετη προσήλωση, το διάβασμα προκρίνει οριζόντια διάβαση: συστηματική μέθοδος η πρώτη, χαλαρή και απολαυστική η δεύτερη συμπληρώνουν καλά η μία την άλλη . Ειρωνικό παράδειγμα ομοιότητας και διαφοράς των δύο όρων αποτελεί το καβαφικό ποίημα «Ήλεθ για να διαβάσει». Διαβάζω τους πέντε πρώτους στίχους του :
Ήλθε για να διαβάσει. Ειν΄ ανοιχτά
Δυο τρία βιβλία, ιστορικοί και ποιηταί
Μα μόλις διάβασε δέκα λεπτά,
Και τα παραίτησε. Στον καναπέ
μισοκοιμάται.
…..
Ξαναγυρίζω τώρα στον βασικό όρο «ανάγνωση», ως συνέταιρο πια της γραφής, με την οποία συχνά πυκνά ζευγαρώνει, σχηματίζοντας το ζεύγος «γραφή κι ανάγνωση». Όσοι με ξέρουν, θα θυμούνται, ίσως, ότι συνέπραξα κι εγώ σ΄ αυτό το ζευγάρωμα από τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, μιλώντας και γράφοντας ως αμετανόητος μαθητευόμενος – δάσκαλος. Καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η ανάγνωση δεν παράγεται μόνον από τη γραφή αλλά και παράγει γραφή. Ο καλύτερος ασκητής της προκείμενης συνουσίας είναι ένας προδρομικός «ποιητής – αναγνώστης», που ακούει στο όνομα Κ.Π.Καβάφης. Τα αποδεικτικά παραδείγματα είναι πολλά και καλύπτουν τη μισή τουλάχιστον ποίησή του. Κορυφαίο ωστόσο παράδειγμα παραμένει το ποίημα «Εν τω μηνί Αθύρ», που και ο ίδιος το θεωρούσε το καλύτερο της ποιητικής του περιπέτειας. Με την ανάγνωσή του και ένα τηλεγραφικό επισχόλιο θα κλείσω τη συνθηματική αυτή αντιφώνηση:
Με δυσκολία διαβάζω στην πέτρα την αρχαία.
«Κύ[ρι]ε Ιησού Χριστέ». Ένα «Ψυ[χ]ήν» διακρίνω.
«Εν τω μη[νί] Aθύρ» «Ο Λεύκιο[ς] ε[κοιμ]ήθη».
Στη μνεία της ηλικίας «Εβί[ωσ]εν ετών»,
το Κάππα Ζήτα δείχνει που νέος εκοιμήθη.
Μες στα φθαρμένα βλέπω «Aυτό[ν]… Aλεξανδρέα».
Μετά έχει τρεις γραμμές πολύ ακρωτηριασμένες·
μα κάτι λέξεις βγάζω — σαν «δ[ά]κρυα ημών», «οδύνην»,
κατόπιν πάλι «δάκρυα», και «[ημ]ίν τοις [φ]ίλοις πένθος».
Με φαίνεται που ο Λεύκιος μεγάλως θ’ αγαπήθη.
Εν τω μηνί Aθύρ ο Λεύκιος εκοιμήθη.
Και το επισχόλιο: το ποίημα εμφανίζεται ως ανάγνωση μιας φθαρμένης επιτάφιας επιγραφής. Η οποία ωστόσο είναι πλαστή, ακριβέστερα : επινοημένη. Την επινοεί και την μεταγράφει , παλαιογραφικά μάλιστα, ένας αναγνώστης ποιητής, που διαβάζει και συνάμα σχολιάζει την επινοημένη αυτή γραφή του. Έτσι προκύπτει το ασπαραγμένο αυτό αριστούργημα, όπου γραφή και ανάγνωση τελικ΄βως ατυτίζονται.
Τελείωσα και ευχαριστώ όλους τους συντελεστές και τους ακροατές της φιλόξενης αυτής βραδιάς.
Ιούνιος 5/2014.
Βιογραφικό Δ.Ν. Μαρωνίτη
Ο Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη (1929). Γυμνασιακές σπουδές στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Προπτυχιακές σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου. Μεταπτυχιακές σπουδές σε πανεπιστήμια της Δυτικής Γερμανίας με υποτροφία της Humboldt-Stiftung. Διδάκτωρ και εντεταλμένος υφηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης έως το 1967. Απολύεται, συλλαμβάνεται και βασανίζεται από τη στρατιωτική χούντα. Επανέρχεται και παραμένει καθηγητής της ίδιας Σχολής από το 1975 έως το 1996. Επισκέπτης καθηγητής σε πανεπιστήμια της Γερμανίας, Αυστρίας και Κύπρου και των ΗΠΑ. Από το 1994 έως το 2001 πρόεδρος και γενικός διευθυντής του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, που εδρεύει στη Θεσσαλονίκη. Συντονιστής του προγράμματος “Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση”, που εκπονείτο στο πλαίσιο του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας. Έγραψε βιβλία, μονογραφίες, και άρθρα για τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Σοφοκλή, τον Ηρόδοτο, τον Αλκαίο, τη Σαπφώ, που, ενμέρει ή εν όλω, και μετέφρασε. Σημαντικό έργο του η συντελεσμένη μετάφραση της “Οδύσσειας”. Μελέτησε και δημοσίευσε δοκίμια για μείζοντες νεοέλληνες ποιητές και πεζογράφους, επιμένοντας σε εκπροσώπους της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς.Το 2014 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άγρα το τελευταίο του βιβλίο «Έπος και δράμα. Από το χθες στο αύριο».
Τιμήθηκε με το Κρατικό βραβείο δοκιμίου (1981), τον Ταξιάρχη του Φοίνικος της Ελληνικής Δημοκρατίας (2003), το Κρατικό Βραβείο Απόδοσης έργου της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά (2012).
Προς τιμήν του κυκλοφόρησε τιμητικός τόμος για την προσφορά του στα κλασικά γράμματα, υπό τον τίτλο Euphrosyne. Studies in the Ancient Epic, and its Legacy in Honor of Dimitris N. Maronitis, επιμ. A. Rengakos – I. N. Kazazis. Στουτγκάρδη: F. Steiner 1999.
ΕΡΓΑ ΤΟΥ:
Έρευνες στο Ύφος του Ηροδότου. Μια Μορφή Υπερβατού. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1962 [ΕΕΦΣΠΘ, παράρτημα 7].
Εισαγωγή στον Ηρόδοτο. Διατριβή για Υφηγεσία. Αθήνα, 1964.
Ηροδότου Ιστορίαι. Πρώτο βιβλίο. Μετάφραση-σχόλια. Αθήνα: Γκοβόστης, 1964.
Ανεμόσκαλα. Αθήνα: Κέδρος, 1972.
Αναζήτηση και Νόστος του Οδυσσέα. Η Διαλεκτική της Οδύσσειας. Αθήνα: Παπαζήσης, 1973, Κέδρος , 1984.
Ανεμόσκαλα και Σημαδούρες. Αθήνα: Κέδρος, 1975.
Δ. Σολωμός: Οι Εποχές του “Κρητικού”. Αθήνα: Λέσχη 1975.
Ποιητική και Πολιτική Ηθική. Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά. Αλεξάνδρου-Αναγνωστάκης-Πατρίκιος. Αθήνα: Κέδρος, 1976.
Μίλτος Σαχτούρης. ’νθρωποι-Χρώματα-Ζώα-Μηχανές. Αθήνα: Γνώση, 1980.
Όροι του Λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη. Αθήνα: Κέδρος, 1980.
Ηρόδοτος: Επτά Νουβέλες και Τρία Ανέκδοτα. Αθήνα: Άγρα, 1981, 22001.
Χωρίς Ανεμόσκαλα. Γλώσσα και Παιδεία. Αθήνα: Κέδρος, 1983.
Ο Καβάφης και οι Νέοι. Αθήνα: Θεμέλιο, 1984.
Η Ποίηση του Γιώργου Σεφέρη. Μελέτες και Μαθήματα. Αθήνα: Ερμής, 1984.
Ανεμόσκαλα. Σημαδούρες, χωρίς Ανεμόσκαλα. Αθήνα: Κέδρος, 1984.
Η Πεζογραφία του Γιώργου Χειμωνά. Αφηρημένο και Συγκεκριμένο. Δυο Ομιλίες και Ένα Επίμετρο. Αθήνα: Λωτός, 1986.
Πίσω Μπρος. Προτάσεις και Υποθέσεις για τη Νεοελληνική Ποίηση και Πεζογραφία. Αθήνα: Στιγμή, 1986.
Μέτρια και Mικρά. Περιοδικά και Εφήμερα. Αθήνα: Κέδρος, 1987.
Οδυσσέως Σχεδία. Η Πέμπτη Ραψωδία της Οδύσσειας. Αθήνα: Στιγμή, 1990.
Ομήρου Οδύσσεια. Ραψωδίες α-ω. Μετάφραση-Επιλεγόμενα. Αθήνα: Στιγμή και Καστανιώτης, 1991-2001 [24 διαδοχικά τεύχη].
Διαλέξεις. Αθήνα: Στιγμή, 1992.
Πλην και Συν. 159 Πολιτιστικά Μονότονα. Αθήνα: Διάττων, 1993.
Έκτορος και Ανδρομάχης Ομιλία. Όμηρος-Σαπφώ-Σοφοκλής. Μετάφραση-Επίμετρο. Αθήνα: Διάττων, 1994.
Εκλογές από τον Ησίοδο. Θεογονία, Έργα, Ηοίαι. Μετάφραση-Επιλεγόμενα. Αθήνα: Ροδακιό, 1995.
Κειμενοφιλικά. Αθήνα: Κέδρος, 1997.
Ομηρικά Μεγαθέματα. Πόλεμος-Ομιλία-Νόστος. Αθήνα: Κέδρος, 1999.
Ομήρου Οδύσσεια. Ραψωδίες ν-ω. Μετάφραση. Αθήνα: Καστανιώτης, 2001.
Ομήρου Οδύσσεια. Ραψωδίες α-μ. Μετάφραση. Αθήνα: Καστανιώτης, 2002.
Ομήρου Οδύσσεια. 24 Παρομοιώσεις. Αθήνα: Διάττων, 2003.
Οιδίπους επί Κολωνώ. Σοφοκλής. Μετάφραση-Επίμετρο. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 2004.
Μετέφρασε, μεταξύ άλλων, την Οδύσσεια και την Ιλιάδα.
Το 2014 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άγρα το καινούριο του βιβλίο «Έπος και δράμα. Από το χθες στο αύριο».
H κηδεία του Δημήτρη Μαρωνίτη θα γίνει την Πέμπτη 14 Ιουλίου, στις 11 π.μ., από το ΄Α Νεκροταφείο της Αθήνας.
