της Ελευθερίας Δημητρομανωλάκη
Το ‘’Τρότζαν’’ του Θανάση Χειμωνά (2023, εκδ. Πατάκη) αποτελεί μια τομή στο σύνολο του έργου του μέχρι τώρα, τομή που οριοθετεί και μια καλλιτεχνική ανανέωση.
Μια συγκριτική θεώρηση των προηγούμενων μυθιστορημάτων του συγγραφέα αναδεικνύει το κατεξοχήν προσωποκεντρικό της μυθοποιίας του. Το ύφος γραφής του διακρίνεται για τη λιτότητα, την ελλειπτικότητα, την αμεσότητα, τους καθημερινούς διαλόγους και μια μυθοπλασία εστιασμένη σε οικείους τόπους και γνωστές καταστάσεις του ανθρώπινου. Οι ιστορίες του Χειμωνά, και οι όψεις της αφήγησής τους, σηματοδοτούν ανά περίπτωση είτε το φαντασιακό των ηρώων – ενίοτε μεταιχμιακό και πέραν των φυσικών πραγμάτων όπως στο ‘’Αίτημα φιλίας’’ (2015) 1 – είτε το αμφίρροπο και αμφίθυμο των σκέψεων και των συναισθημάτων τους. Σε αφηγηματικό επίπεδο, εν μέσω πολλαπλών ή και αμφίσημων καταστάσεων, οι αμφιταλαντεύσεις των προσώπων εισρέουν στο πραγματικό, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο σύμπαν εσωτερικών-εξωτερικών συγκρούσεων, κάτοπτρο της υπόστασής τους.
Μέχρι το 2021 2, όλα τα μυθιστορήματα του Χειμωνά διαδραματίζονται στη σύγχρονη εποχή, αποτυπώνοντας την κοινωνική ή και πολιτική πραγματικότητα 3, ωστόσο το πρωτείο δε δίνεται σ’ αυτήν καθεαυτή την πραγματικότητα, αλλά στον τρόπο με τον οποίο την αντιλαμβάνονται οι ήρωές του υπό τη δική τους προοπτική 4, όπως αναδύεται με ευκρίνεια στις υφολογικές πτυχές της αφήγησης.
Μια ειδολογική προσέγγιση στη μέχρι το 2021 εργογραφία του συγγραφέα καθιστά διακριτό πως η πεζογραφία του στο σύνολό της είναι στη βάση της υπαρξιακή, με ήρωες ριγμένους σε μια πραγματικότητα την οποία ανέχονται, αδύναμοι να την αλλάξουν ακόμη κι αν εναντιώνονται, πάντα μισοί, ανολοκλήρωτοι, μετέωροι στην επιθυμία που ακόμη κι η εκπλήρωσή της κρατά για λίγο.
Στο ‘’Τρότζαν’’ εμφαίνεται μια στροφή είδους και θεματικών με την ιστορία να διαδραματίζεται το 2073, αποτυπώνοντας πρωτίστως την κοινωνική – πολιτική πραγματικότητα της εποχής με ήρωες που την αντανακλούν μέσα από τις θέσεις και τις πράξεις τους. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου αναγράφεται: «Το Τρότζαν είναι ένα μυθιστόρημα που μιλάει για το δυστοπικό μέλλον που μας περιμένει. Ή μήπως για κάτι που ήδη ζούμε;» θέτοντας τις ειδολογικές βάσεις του μυθιστορήματος: μέλλον και δυστοπία. Η Δόμνα Παστουρματζή έχει πει απερίφραστα «Το μέλλον είναι εδώ και λέγεται Επιστημονική Φαντασία» 5 επισημαίνοντας τη σχέση της (επιστημονικής φαντασίας) με το παρόν που τη γέννησε, προτάσσοντας μια προβολή των συνθηκών του παρόντος στο μέλλον. Αντίστοιχα, ο Abrams, αναφερόμενος στον όρο δυστοπία τον συνδέει και με την επιστημονική φαντασία, με αποτέλεσμα στην δυστοπία: «…οι δυσοίωνες τάσεις της σημερινής κοινωνικής, πολιτικής, τεχνολογικής κατάστασης προβάλλονται σε ολέθρια μελλοντική κορύφωσή τους.» 6
Ακριβώς αυτό επιλέγει για το ‘’Τρότζαν’’ ο Θανάσης Χειμωνάς, θέτοντας πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα της σύγχρονης εποχής σ’ έναν εφιαλτικό – δυστοπικό παρανομαστή, στην ασύλληπτα τεχνολογικά προηγμένη Αθήνα του 2073. Έτσι, στη βάση των παραπάνω, το μυθιστόρημα μπορεί να ενταχθεί ως είδος στην κατηγορία της δυστοπικής πολιτικής επιστημονικής φαντασίας. 7, 8
Το μυθιστόρημα αποτυπώνει σε συμπαγές όλον – χωρίς χάσματα ή απροσδιοριστίες – έναν εντελώς παράλογο κόσμο απόλυτης κι ολοκληρωτικής επιβολής σε όλους ανεξαιρέτως τους τομείς της ζωής. Η ιστορία διαδραματίζεται στην Αθήνα του 2073, μια εποχή στην οποία η πολιτική επικυριαρχία έχει χρησιμοποιήσει στρεβλά την πολιτική ορθότητα ως μέσο γενικευμένων απαγορεύσεων, έχει παραγράψει τη διαφορετικότητα – στο όνομα της διαφορετικότητας – κάνοντάς τους όλους ίδιους με εμφάνιση playmobil, έχει μετατρέψει την ισότητα σε ισοπέδωση οποιασδήποτε προσωπικής βούλησης ή επιθυμίας καταργώντας ακόμα και τα φύλα, έχει ύπουλα αντιστρέψει το ανθρώπινο δικαίωμα επί του σώματος ως υποχρέωση υγείας η παράλειψη της οποίας συνιστά ποινικό αδίκημα, έχει απαγορεύσει την αυτοπραγμάτωση κάθε μορφής, από το δημιουργικό λόγο μέχρι την κλίση για ένα επάγγελμα, καθώς τέχνη δεν υπάρχει και τα έργα της καταστρέφονται, ενώ η επαγγελματική εξειδίκευση καθενός αποφασίζεται από την τεχνητή νοημοσύνη. Για τον έρωτα ούτε συζήτηση, θεωρείται κακοποιητική συμπεριφορά ή και βιασμός, εκτός κι αν συμβεί εντός εγκεκριμένου γάμου και μόνο για λόγους τεκνοποίησης. Δικαστήρια δεν υπάρχουν, το ρόλο τους αναλαμβάνουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι φυλακές είναι ανθρωποφάγες αρένες σε παλιά εγκαταλελειμμένα κτίσματα, όπου οι κατάδικοι αλληλοσφάζονται και οι ισχυρότεροι βιάζουν και κακοποιούν τους αδύναμους. Η ίδια η Ιστορία παύει ουσιαστικά να υπάρχει, αφού γράφεται και ξαναγράφεται συνεχώς με διαφορετικό τρόπο – πχ. η τελευταία εκδοχή υποστηρίζει πως ο Χίτλερ ήταν Άραβας – και ανάλογα με τα συμφέροντα του καθεστώτος, ενώ οι χρήστες του διαδικτύου γίνονται ιστορικοί με τα post που ανεβάζουν, πάντα μετά από επιλογές που δίνει η κυβέρνηση.
Η δυστοπία του Χειμωνά προβλέπει για το μέλλον ένα εφιαλτικό καθεστώς βιοπολιτικής εξουσίας όπως ο Giorgio Agamben το έχει σκιαγραφήσει στο έργο του Homo Sacer: κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή. 9 Στο ‘’Τρότζαν’’ ο άνθρωπος είναι αποστερημένος ακόμη και από τα πιο στοιχειώδη δικαιώματά του, στέκεται συνεχώς μετέωρος μεταξύ ζωής και θανάτου στην κυριολεξία, σε μια μυθοπλαστική σύλληψη που αντανακλά τη θεώρηση του Agamben για τη μετάβαση από τη βιοπολιτική εξουσία στη θανατοπολιτική (ο πολιτικός φιλόσοφος θέτει ως παράδειγμα τα βιολογικά πειράματα των ναζί και τις θηριωδίες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης). 10 Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα προς αυτήν την κατεύθυνση στο μυθιστόρημα είναι η απουσία οποιουδήποτε δικαιϊκού συστήματος με το λυσσαλέο όχλο ν’ αποφαίνεται για την ποινή στα απολύτως ελεγχόμενα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μια καταδίκη έστω και για μια μέρα φυλάκισης στις κατ’ όνομα φυλακές, επιφέρει συνήθως κακοποιητική εξόντωση από συμμορίες άγριων, μανιασμένων χρόνια φυλακισμένων.
Το μυθιστόρημα, παράλληλα με την αποτύπωση της πλήρους απαξίωσης και του ολοκληρωτικού εξευτελισμού της ανθρώπινης ζωής – ως βιολογικού και ως πολιτικού όντος 11– θέτει καίρια το ζήτημα της ηθικής επιλογής κάθε πολίτη μεταξύ υποταγής, αντίστασης, θυσίας ή τελικής αποκτήνωσης, σε μια κοινωνία που επιφυλάσσει εξόντωση, σωματική και νοητική, για τους έχοντες διαφορετική άποψη, στο όνομα μιας υποτιθέμενης δημοκρατίας των αριθμών και των αλγορίθμων.
Περνώντας από την καταιγιστική μυθοπλασία και τις φλέγουσες θεματικές που απασχολούν το εδώ και το τώρα της συγχρονίας, η αφηγηματική προβολή τους στο μέλλον χαρακτηρίζεται από κριτική ειρωνεία, ενίοτε με δόσεις χιούμορ από πλευράς του ήρωα.
Δεδομένου ότι το να κρατηθεί ισορροπία μεταξύ στηλίτευσης μιας σκοτεινής πραγματικότητας και ειρωνείας πάνω σ’ αυτή αποτελεί απαιτητικό έργο, το παράδειγμα του ‘’Τρότζαν’’ διεγείρει την ερευνητική περιέργεια. Το μυθιστόρημα δομείται υφολογικά πάνω στην ειρωνεία των καταστάσεων 12 μέσα από μια συνεχή διττότητα και αμφίπλευρη θεώρηση. Ο Vladimir Jankélévitch γράφει στο δοκίμιό του για την ειρωνεία: «Η ειρωνεία είναι διαχωρισμός. Δείχνει πως η διπλότητα είναι αληθινά διπλή, πως το αμφίσημο είναι αληθινά αμφίσημο… Αμφιβάλλει ότι τα αντίθετα μπορούν να συνοικούν επί πολύ, δίχως να γνωρίζουν ότι είναι αντίθετα… » 13 Στη βάση αυτή, οι διττότητες στο ‘’Τρότζαν’’ εμφανίζονται ως εξής:
-α- Ειρωνεία καταστάσεων ως αντίφαση ανάμεσα σε δύο κόσμους:
ο ήρωας Σωτήρης Μητρόπουλος είναι ένας άνθρωπος με διπλή υπόσταση: νεκρός του παρελθόντος χωρίς συνειδησιακά βάρη (πέθανε νέος από καρδιακή προσβολή κι ενώ αγαπούσε την Άντεια) και ξαναγεννημένος σ’ ένα διαφορετικό κόσμο μόνο με τις μνήμες του παρελθόντος, χωρίς νόηση (α-νόητος) απέναντι στη νέα τάξη πραγμάτων. Αυτή η αθωότητα τον καθιστά μερικές φορές γελοίο στα μάτια των συμπολιτών του 2073, κάθε φορά που τα φαινομενικά ανέμελα σχόλιά του υπογραμμίζουν τις διαφορές παρόντος – παρελθόντος. Κυρίως όμως, το επαναλαμβανόμενο παραξένισμα που τον διακατέχει καθώς βιώνει τις διαφορετικές, παράλογες συνθήκες ζωής λειτουργούν ως ένα συγκριτικό αντίβαρο με τον παλιό κόσμο του 2027, δημιουργώντας τη διττότητα: πραγματικότητα 2027 (vs) πραγματικότητα 2073. Ετούτη η διαφοροποίηση αναδεικνύεται άμεσα και από τα έξι εμβόλιμα, ευσύνοπτα κεφάλαια σε τριτοπρόσωπη αφήγηση – με πλάγια γραμματοσειρά – στα οποία εξιστορείται το παρελθόν του Σωτήρη Μητρόπουλου, η αγάπη του για την Άντεια, οι δυσκολίες στη σχέση τους και ο αιφνίδιος θάνατός του.
-β- Ειρωνεία προς τον ήρωα, ασυλία μεν, προσωρινή δε:
ο Σωτήρης Μητρόπουλος βρίσκεται σε προσωρινό καθεστώς ασυλίας ως ο αναγεννημένος νεοσσός της ολοκληρωτικής κοινωνίας, η οποία του επιτρέπει να σχολιάζει αυθόρμητα ή να προβαίνει σε ενέργειες οι οποίες για τους υπόλοιπους πολίτες θα ήταν αδιανόητες και θα επέφεραν σκληρή τιμωρία. Στα πλαίσια της εκμάθησης των κανόνων της νέας τάξης, πέρα από το να συγκρίνει το δικό του παρελθόν με το νέο τώρα γινόμενος ένας κριτικός νους υπό χρονικά περιορισμένη ασυλία, ταυτόχρονα μετατρέπεται σ’ ένα αρνί μέσα σε αρένα λεόντων, ασχέτως του πόσο το συνειδητοποιεί ή το αποδέχεται. 14 Για την ακρίβεια το συνειδητοποιεί ως ένα βαθμό και το αποδέχεται αναγκαστικά. Στη βάση αυτή ο Μητρόπουλος είναι ένας ήρωας-αντιήρωας 15 με την αφήγηση να δημιουργεί μια ακόμη σημασιακή διττότητα: κριτικός ήρωας αδύναμος -παρότι προσωρινά προστατευμένος – (vs) κυριαρχική επιβολή του συστήματος.
-γ- Αφηγηματική διττότητα, η ειρωνική προοπτική με θετικό πρόσημο: η συνεχής μαθητεία του Σωτήρη Μητρόπουλου στο νέο κόσμο γίνεται από διαφορετικά πρόσωπα εξουσίας, από συνετούς και υπάκουους υπαλλήλους της νέας τάξης, αλλά και από αντικομφορμιστές που αποζητούν την απελευθέρωση. Ο Θανάσης Χειμωνάς δίνει άμεσα το λόγο στα πρόσωπα ώστε να εκθέσουν απευθείας στον νεοφερμένο τη δική τους οπτική για τη συνθήκη που ζουν. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στο μυθιστόρημα για έναν πολυγλωσσισμό όπως τον αποκαλεί ο Bakhtin που «…είναι ο λόγος του ‘άλλου’ στη γλώσσα του ‘άλλου’ … Ο λόγος αυτός έχει την ιδιοτυπία να είναι διφωνικός. Χρησιμεύει ταυτόχρονα σε δύο ομιλούντες και εκφράζει δύο διαφορετικές προθέσεις: την –άμεση- του προσώπου που μιλεί και τη –διαθλασμένη- πρόθεση του συγγραφέα.» 16 Στο ‘’Τρότζαν’’ η επιλογή του συγγραφέα για διαλογική μορφή στο μεγαλύτερο μέρος του, αποκαλύπτει αυτό που επισημαίνει ο Bakhtin για το διάλογο στο μυθιστόρημα: «…δεν είναι μόνο διάλογος κοινωνικών δυνάμεων στη στατική της συνύπαρξής τους, αλλά επίσης διάλογος των καιρών, των εποχών, των ημερών, αυτού που πεθαίνει, ζει, γεννιέται.» 17
Κι ετούτο ακριβώς συμβαίνει στο μυθιστόρημα του Χειμωνά, έτσι όπως το μέλλον αποτυπώνεται και μέσα από την επιβαλλόμενη νέα διαμόρφωση της γλώσσας και τον καταναγκαστικό τρόπο χρήσης της, με την απαγόρευση καταλήξεων, την απαγόρευση συγκεκριμένων λέξεων, την απαγόρευση των βιβλίων, τη στρέβλωση της Ιστορίας, τη διαχρονική καταστροφή της γλώσσας και της τέχνης μέσα από την καταστροφή των έργων της.
Η αντίφαση ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες, η διττή αντίληψη του ήρωα ως προς αυτές και η πολυπρισματικότητα μέσα από τα λόγια και τις θέσεις διαφορετικών προσώπων σε σχέση με τις θέσεις ή τις απορίες του ήρωα, δίνουν τη δυνατότητα στον αναγνώστη να σκεφτεί, να πάρει θέση, να δει που σταματά η λογική και που ξεκινά το παράλογο του ολοκληρωτισμού και κυρίως πόσο επιρρεπής είναι η ανθρώπινη φύση στην επέλαση του παραλόγου. Η πιο ακρογωνιαία διττότητα και η μεγαλύτερη ειρωνεία θα επιτελεσθεί με την ανατροπή του τέλους, δίνοντας στον αναγνώστη τη σκυτάλη της σκέψης, της θεώρησης των πραγμάτων που ενδεχομένως θα ‘ρθουν ή ίσως με την ελπίδα πως δε θα έρθουν.
Το σίγουρο είναι πως αν ο Θανάσης Χειμωνάς έχει προβλέψει σωστά, το ‘’Τρότζαν’’ θα είναι από τα πρώτα βιβλία που θα καούν στην νέα τάξη του μέλλοντος και όσα συλλεκτικά αντίτυπα έχουν απομείνει θα κυκλοφορούν παράνομα και κρυφά από χέρι σε χέρι μεταξύ των πεισματικά αντιφρονούντων.
(*) H Ελευθερία Δημητρομανωλάκη είναι συγγραφέας, Δρ. Επικοινωνίας, Μέσων & Πολιτισμού, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου (Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας & Επικοινωνίας)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-1- Στο ‘’Αίτημα φιλίας’’ (2015, εκδ. Πατάκη) ο ήρωας στέλνει κατά λάθος αίτημα φιλίας σε μία νεκρή, και το αίτημα γίνεται accept.
-2- ‘’Ο κύριος Τέλειος’’ (2021, εκδ. Πατάκη).
-3- Το μυθιστόρημα ‘’Ζούμε τις τελευταίες μας μέρες’’ (2013, εκδ. Πατάκη) διαδραματίζεται στην Αθήνα της κρίσης, των Αγανακτισμένων πολιτών και των διαδηλώσεων. Το μυθιστόρημα ‘’Παραφροσύνη’’ (2017, εκδ. Πατάκη) διαπραγματεύεται μια εσωκομματική κρίση εν μέσω μιας γενικότερης κατάπτωσης αξιών, πολιτικής ηθικής και δεοντολογίας.
-4- Για παράδειγμα η πλήρης διαφοροποίηση οπτικών που εμφαίνεται στο ‘’Αίτημα φιλίας’’ (2015, εκδ. Πατάκη) ανατρέπει τα όρια πραγματικότητας – φαντασίας, δημιουργώντας ρήξεις στο χωρόχρονο και συνεχείς διερωτήσεις περί αληθούς – ψευδούς.
Με διαφορετικό τρόπο και γρήγορο ρυθμό οι οπτικές εναλλάσσονται μέσα από τα ψήγματα γνώσης των προσώπων στη ‘’Μπλε ώρα’’ (2005, εκδ. Πατάκη)
-5- Δόμνα Παστουρματζή: «Το μέλλον είναι εδώ και λέγεται Επιστημονική Φαντασία», στο Οι δρόμοι του φανταστικού: Θεωρητικές προσεγγίσεις, απόψεις και διηγήματα, επιμ. Γιώργος Πολ. Παπαδάκης, εκδ. Οξύ, 2005, σ. 88-102.
-6- H. M. Abrams, Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Θεωρία, Ιστορία, Κριτική Λογοτεχνίας, 2012 μτφρ. Γ. Δεληβοριά, Σ. Χατζηιωαννίδου, εκδ. Πατάκη, σ. 349.
-7- Ο πολλαπλός ορισμός κρίνεται δόκιμος εδώ, αποτυπώνοντας ακόμη μια φορά τις συνεχείς μεταμορφώσεις και μετεξελίξεις γενών, ειδών και υποειδών σε όλες τις μορφές τέχνης. Πρβ. Γιώργος Βελουδής, Γραμματολογία. Θεωρία Λογοτεχνίας, 1997, εκδ. Δωδώνη, σ. 88-103. Ιδιαίτερα η επιστημονική φαντασία αποτελεί είδος εξαιρετικά ευρύ, κινείται σε διαφορετικές κατευθύνσεις, με αποτέλεσμα δυσκολίες κατάταξης και ενιαίου ορισμού.
-8- Εξαιρετικά σημαντικές απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα δίνει η μελέτη του Πάνου Σταθάτου: Προς μία διαλεκτική κριτική του φασματικού είδους της ελληνικής Επιστημονικής Φαντασίας: Ουτοπία και Αλληγορία στον Νίκο Α. Μάντη και στην Ιωάννα Μπουραζοπούλου, 2021, Master Thesis, ΕΚΠΑ, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας.
-9- Giorgio Agamben, Homo Sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Π. Τσιαμούρας, επιμέλ.-επίμετρο Γ. Σταυρακάκης, 2005, εκδ. Scripta.
-10- Giorgio Agamben, ό.π.π., σ. 184-194, 217-221, 290-295.
-11- Το ‘’Τρότζαν’’ προβλέπει έναν ακραία ολοκληρωτικό κόσμο, επαναφέροντας τη φράση του Agamben: «Σήμερα αντικρίζουμε την αυγή μιας κοινωνίας που προορίζει για όλους τους πολίτες της αυτά που ως τώρα προόριζε για τους παραβάτες» (από άρθρο του φιλοσόφου στη Le Monde, 5 Δεκεμβρίου 2005).
-12- D. C. Muecke, Η γλώσσα της Κριτικής: Ειρωνεία, μτφρ. Κώστας Πύρζας, 2001, εκδ. Ερμής, σ. 74-77.
-13- Vladimir Jankelevitch, Η Ειρωνεία, μτφρ. Μιχάλης Καραχάλιος, 1997, εκδ. Πλέθρον, σ. 120,121.
-14- Ο Fry, διακρίνοντας τις κατηγορίες ηρώων επισημαίνει πως αν: «… έχουμε την αίσθηση πως κοιτάζουμε προς τα κάτω σε ένα σκηνικό δουλειάς. διάψευσης ελπίδων ή παραλογισμού, ο ήρωας ανήκει στο ειρωνικό είδος».
Nothrop Frye, Anatomy of Critisism, 1990, ed. Penguin books, σ. 34.
-15- Ο Muecke γράφει: «Η αρχέτυπη μορφή του θύματος της ειρωνείας είναι ο άνθρωπος που παρουσιάζεται, per contra, παγιδευμένος και βυθισμένος στον χρόνο και στην ύλη, τυφλός, εξαρτημένος, περιορισμένος και ανελεύθερος – και αγνοώντας μακάρια αυτή τη δύσκολη θέση του.»
- D. C. Muecke, Η γλώσσα της Κριτικής: Ειρωνεία, μτφρ. Κώστας Πύρζας, 2001, εκδ. Ερμής, σ. 59.
-16- Mikhail Bakhtin, Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής, μτφρ. Γιώργος Σπανός, 1980, εκδ. Πλέθρον, σ. 187.
-17- Mikhail Bakhtin, ό.π.π. σ. 236.
Θανάσης Χειμωνάς, Τρότζαν’, εκδ. Πατάκη
