της Δήμητρας Ρουμπούλα.
Αποπληρωμή του ελληνικού χρέους στη Γερμανία με ελιές και τέχνη! Με το πρώτο έργο, μια εγκατάσταση που αποτελείται από ένα μεταλλικό ορθογώνιο τελάρο γεμάτο με ελληνικές ελιές, που θα δει κάποιος αμέσως μόλις περάσει την είσοδο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (Συγγρού και Καλλιρόης) αντιλαμβάνεται τον έντονο πολιτικό χαρακτήρα που διατρέχει όλη την Documenta 14. Πώς θα αντιδράσει άραγε ο Γερμανός Πρόεδρος Φρανκ-Βάλτερ Σταινμάγερ βλέποντας το ειρωνικό έργο στα επίσημα εγκαίνια της διοργάνωσης (Σάββατο 8 Απριλίου);
Ανεβαίνοντας τους ορόφους του ΕΜΣΤ και ενώ ξετυλίγονται οι αφηγήσεις, το ερώτημα που διαμορφώνεται και αναζητά απάντηση μέσα από τα έργα είναι: ποια η θέση της τέχνης στον σύγχρονο κόσμο; Ή αλλιώς πώς μετουσιώνουν στη «γλώσσα» τους οι σύγχρονοι καλλιτέχνες την ταραχώδη εποχή μας με τις ριζικές μεταβολές που ζούμε; Λειτουργούν ως οραματιστές ή προβληματισμένοι ερημίτες ή μποέμ τύποι με αυτοπεποίθηση κλεισμένοι στα ατελιέ τους; Πώς οι αναταραχές του παρελθόντος και του παρόντος μέσω της δουλειάς τους διαμορφώνουν το κοινό μας μέλλον;
Οι απαντήσεις είναι πολλές και ποικίλες στις δημιουργίες τους. Σε κάθε περίπτωση οι καλλιτέχνες νοηματοδοτούν με τον ένα ή άλλο τρόπο το δίπολο τέχνη και πολιτική. Ακόμη και ο Μπο Ντικ, ένας «δημιουργός τεράτων», ο οποίος παρουσιάζει ένα δάσος με πολύχρωμες εντυπωσιακές μάσκες από την Βρετανική Κολομβία, στην ίδια αίθουσα με την χαλκογραφία για τον κυνικό Διογένη του Νικολά Πουσέν (δάνειο από το Λούβρο), κάνει μια «επίκληση» ενάντια στην αποικιοκρατία και στον καπιταλισμό που απαρνούνται τα ανθρώπινα δικαιώματα και αγνοούν τη φύση για χάρη των οικονομικών συμφερόντων. ΄Η η Χιλιανή Cecilia Vicuna, η οποία ζει στη Βόρεια Αμερική, με την μνημειώδη «μαλακή γλυπτική» της, από τεράστιες λωρίδες ακατέργαστου, πορφυρού, μαλλιού με κόμπους (κάθε κόμπος και μια ιστορία), που κρέμονται από το ταβάνι ως το πάτωμα, συνδέει την αυτόχθονη ιστορία του τόπου της με τη λατινοαμερικάνικη κουλτούρα του 20ού αιώνα. Και η Sanja Ivekovic, γεννημένη στο Ζάγκρεμπ, παρουσιάζοντας στην Πλατεία Αυδή το «Μνημείο στην Επανάσταση», ανακατασκευάζοντας με τούβλα από εγκαταλειμμένα κτίρια της Αθήνας και του Πειραιά το μνημείο στη Ρόζα Λούξενμπουργκ και τον Καρλ Λίμπκνεχτ, το οποίο κατέστρεψαν οι Ναζί το 1935, συνυφαίνει τη μνήμη με τη πολιτική αντίσταση.
Τα παραδείγματα είναι πολλά, όσα και οι καλλιτέχνες που έχουν επιλεγεί από κάθε γωνιά του πλανήτη (σύνολο 160, ανάμεσά τους και 17 Έλληνες) για την 14η Documenta που σπάει για πρώτη φορά σε δύο πόλεις, την έδρα της το Κάσελ της Γερμανίας και την Αθήνα της κρίσης και της «διάσωσης». Ο ίδιος ο κορυφαίος για τη σύγχρονη τέχνη εικαστικός θεσμός, που πραγματοποιείται ανά πενταετία, όταν ξεκίνησε το 1955 από τον αρχιτέκτονα και ζωγράφο Άρνολντ Μπόντε, θύμα κι αυτός των ναζιστικών, είχε πολιτικά χαρακτηριστικά. Η μικρή πόλη του Κάσελ, ισοπεδωμένη από τους βομβαρδισμούς του Συμμάχων, καθώς τροφοδοτούσε το Γ΄Ράιχ με στρατιωτικό εξοπλισμό, έπρεπε να αποκαταστήσει την απόλυτη ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης και τα πρωτοποριακά έργα του μοντερνισμού που ρίχτηκαν στην πυρά ως «εκφυλισμένη τέχνη». Έκτοτε το Κάσελ, πάντα πολιτικοποιημένο, εκπροσωπεί την πρωτοπορία της τέχνης που τόσο μισούσε ο Χίτλερ.
«Μαθαίνοντας από την Αθήνα», αυτός είναι ο φετινός, ήδη πολυσυζητημένος, τίτλος της διοργάνωσης. Αλλά τι τελικά μάθαμε από την Αθήνα με τα βαθειά τραύματα της κρίσης; Η απάντηση του καλλιτεχνικού διευθυντή, Πολωνού ‘Ανταμ Σίμτσικ, όπως και άλλων επιμελητών, κατά την αθηναϊκή συνέντευξη Τύπου, στο Μέγαρο Μουσικής, την οποία παρακολούθησαν πάνω από 1.000 δημοσιογράφοι και προσωπικότητες της τέχνης από όλο τον κόσμο, ήταν επίσης πολιτική αλλά και «ανοιχτή»: «Η παρούσα διεθνής κατάσταση η οποία συντηρείται από επιχειρηματικά συμφέροντα με συγκολλητική ουσία τις νεοφιλελεύθερες φόρμουλες, μας δείχνει ότι υπάρχει ανάγκη να κινητοποιήσουμε συλλογικές ενέργειες και την τέχνη. Αυτό που μάθαμε είναι η αρχή της διαδικασίας μέσα από την οποία θα γίνουμε και πάλι πολιτικά όντα. Μάθαμε ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε τις προκαταλήψεις και ό,τι ξέραμε, και να βυθιστούμε στο σκοτάδι τού να μην ξέρουμε, αντί να κάνουμε ό,τι ξέρουμε…» Και τα επιλεγμένα έργα είναι στην πλειοψηφία τους ανοιχτά σαν παράθυρα στα ερωτήματα, παρά «κλειστά» σε τελικές απαντήσεις.
Ας μην περιμένει κανείς να συναντήσει στην Documenta 14, δεν το συνηθίζει άλλωστε αυτή η διοργάνωση, πλην εξαιρέσεων, σταρ της σύγχρονης τέχνης, καλλιτέχνες που φιγουράρουν απαραιτήτως στις πρώτες γραμμές της αγοράς σύγχρονης τέχνης. Κυριαρχούν καλλιτέχνες νέοι, ανερχόμενοι, άγνωστοι ή ελάχιστα γνωστοί, παραγνωρισμένοι, περιθωριοποιημένοι ή ξεχασμένοι, από Πολωνία, Αυστρία, Γερμανία, αρκετοί από Αλβανία, Ρωσία, χώρες της διαμελισμένης Γιουγκοσλαβίας, Ιρακινό Κουρδιστάν, Ινδία, Πακιστάν, Καμερούν, Μογγολία, Καμερούν, Υεμένη, Νιγηρία, Ουρουγουάη, αυτόχθονες της Αυστραλίας κι αλλού, Παλαιστίνη, Κίνα κλπ. Καλύπτουν όλο το φάσμα των εκφραστικών μέσων: ζωγραφική, φωτογραφία, βίντεο αρτ, κατασκευές, εγκαταστάσεις κ.λπ., όπου το πολιτικό στίγμα αναδύεται μέσα από πολλά επιμέρους θέματα: από τον αρπακτικό καπιταλισμό, τον αποικισμό, την εξαφάνιση του πολιτισμού των αυτόχθονων πληθυσμών και την καθήλωσή τους σε οριοθετημένες περιοχές, τον ξεριζωμό, τη σύγχρονη μετανάστευση και το αποτύπωμα της ζωής των μεταναστών στον ιστό της πόλης υποδοχής, την ξενοφοβία, τον εθνικισμό, τον νεοναζισμό και τη συλλογική αμνησία, το ανασκάλεμα αρχείων και την δυναμική τους, μέσα από τα οποία βλέπουμε το παρόν, τη βία της εξουσίας, την περιβαλλοντική μόλυνση.
Οι αφηγήσεις της Documenta ξεδιπλώνονται, από 8 Απριλίου έως 16 Ιουλίου, σε σαράντα περίπου χώρους σε όλη την Αθήνα, δεξιά και αριστερά του Ιλισού, από το Μαρούσι έως τον Πειραιά και την Κοκκινιά. Οι κεντρικές και μεγαλύτερες εκθέσεις βρίσκονται σε τέσσερις χώρους: Στο ΕΜΣΤ, το οποίο σημειωτέον βλέπουμε, μάλλον θαυμάζουμε, για πρώτη φορά γεμάτο από έργα σε όλους τους ορόφους και αναρωτιόμαστε ξανά και ξανά πότε θα τελειώσουν οι γραφειοκρατικές διαδικασίες και θα ανοίξει με τη μόνιμη συλλογή του, η οποία θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά όχι στην Αθήνα αλλά στο Κάσελ, με την συνέχεια της Documenta (10 Ιουνίου – 17 Σεπτεμβρίου). Στους εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους του Ωδείου Αθηνών, όπου η μουσική και η μουσικότητα παίζουν ιδιαίτερο ρόλο, με αναφορές στον πρωτοποριακό Γιάννη Χρήστου. Στο Μουσείο Μπενάκη και στην ΑΣΚΤ στην οδό Πειραιώς. Καλό είναι με οδηγό τον χάρτη της διοργάνωσης, η επίσκεψη να γίνεται ανά περιοχή έτσι ώστε να δει κανείς και τους μικρότερους ή υπαίθριους χώρους διεξαγωγής εκθέσεων, εκδηλώσεων, περφόρμανς κι άλλων δράσεων (Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, Πινακοθήκη Γκίκα, Μέγαρο Μουσικής, Ίδρυμα Τσαρούχη, οδός Αρχιμήδους στο Μοσχάτο, όπου η εγκατάσταση με σαπούνια της Νιγηριανής Οτομπονγκ Νκάνγκα, Κοκκινιά όπου η περφόρμανς – φόρος τιμής της Μαίρης Ζυγούρη κ.α.). Μην ξεχάσουμε να αφουγκραστούμε την «Εκστρατεία ψιθύρων», που «ηχούν σαν μελωδία στ΄ αυτιά κάθε επίδοξου κατασκόπου», από τον Αμερικανό Pope.L., σε Μέγαρο Μουσικής, Πολυτεχνείο, Α΄Νεκροταφείο, Καλλιμάρμαρο μέχρι Πεδίον του Άρεως και «Galaxy» της οδού Σταδίου.
Όσο για την εναρκτήρια εκδήλωση (Κυριακή 9 Απριλίου, 12 μ.μ.), «Αθήνα-Κάσελ: Η μετάβαση του Ερμή» του Βρετανού Ρος Μπάιρελ, εμπνευσμένη από τη ζωφόρο του Παρθενώνα, οι διοργανωτές υπόσχονται μια εντυπωσιακή πομπή αλόγων και ιππέων που θα ξεκινήσει από τον ναό Αγίας Σοφίας Ακροπόλεως, απέναντι από το Ηρώδειο για να φτάσει στο Κάσελ σε εκατό ημέρες.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι κατά τις πρώτες ημέρες ειδικά αλλά και κατά τη διάρκεια της Documenta η Αθήνα θα μοιάζει με μια απέραντη γκαλερί, καθώς οι ντόπιες αίθουσες τέχνης κι όλοι σχεδόν οι εκθεσιακοί χώροι έχουν προσαρμόσει το πρόγραμμά τους με τη διεθνή διοργάνωση, δείχνοντας το καλύτερό τους πρόσωπο. Ας το απολαύσουμε!
