της Καίτης Διαμαντάκου
Ο Σάββας Πατσαλίδης, ομότιμος πια καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και πάντα ενεργός μελετητής και κριτικός του θεάτρου, είναι από τους πρώτους στην Ελλάδα ακαδημαϊκούς δασκάλους και ερευνητές που εισήγαγαν και θεμελίωσαν στην Ελλάδα τη θεωρία του θεάτρου ειδικότερα και των πολιτισμικών σπουδών γενικότερα. Ήδη από τη δεκαετία του 1980, ο Πατσαλίδης τροφοδοτούσε την ελληνική και παγκόσμια βιβλιογραφία και τις εκκολαπτόμενες εδώ θεατρολογικές ανησυχίες με μελετήματά του, σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά και συλλογικούς τόμους, σχετικά είτε με μακρο-ζητήματα της ιστορίας και θεωρίας του θεάτρου είτε με πιο εξειδικευμένα ζητήματα της παγκόσμιας δραματουργίας και θεατρικής πρακτικής. Η τροφοδοσία συνέχισε αδιάλειπτα και στην επόμενη δεκαετία, με σημαντικές αυτοτελείς εκδόσεις, στις οποίες, με διαφορετικές κάθε φορά εστιάσεις, συμπλέκονταν δημιουργικά η θεωρία με την ιστορία του δράματος, το θέατρο με την κουλτούρα, οι εννοιολογικές κατηγορίες με συγκεκριμένα παραδείγματα θεατρικών εποχών, συγγραφέων, σκηνοθετών, έργων, παραστάσεων και παραστατικών γεγονότων, από την παρελθοντική και κυρίως από τη νεότερη ως σύγχρονη, από την ελληνική και την παγκόσμια, σκηνή. Ας θυμηθούμε ενδεικτικά το βιβλίο του Το άλλο θέατρο. Σπουδή στις φεμινιστικές και αφρο-αμερικάνικες δοκιμές (1993), που άνοιγε πρωτοπόρο στην Ελλάδα ένα καινοφανές πεδίο μελέτης του «θεάτρου της φυλής και του φύλου», ή το βιβλίο του Μεταθεατρικά 1985-1995 (1995), που πρόβαλλε και φώτιζε νέα παραδείγματα της κυρίαρχης και της εναλλακτικής, της ελληνικής και της παγκόσμιας, δραματουργίας, θεατρικής επιτέλεσης και πολιτισμικής δημιουργίας. Ή το (Εν)τάσεις και (δια)στάσεις. Η ελληνική τραγωδία και η θεωρία του εικοστού αιώνα (1997), πρωτοποριακή επίσης μελέτη στα ελληνικά πράγματα, ακμαία επίσης μέχρι σήμερα, εστιασμένη, θεωρητικά και ιστορικά, στη δραματουργική και σκηνική πρόσληψη της αρχαίας τραγωδίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Βιβλία και δημοσιεύματα από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, που τα διαδέχτηκαν πολλά άλλα στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού, και τα οποία, όλα μαζί, παλαιότερα και πιο πρόσφατα, διατηρούν πάντα την ίδια στοχαστική ικμάδα, αναλυτική ευθυβολία και επιστημονική εγκυρότητα.
Πρόγονος του τελευταίου βιβλίου του Σάββα Πατσαλίδη υπήρξε ο πρώτος τόμος του Θέατρο και Θεωρία, με τον ίδιο βασικό τίτλο αλλά χωρίς αριθμητικό ενδείκτη Ι (καθώς ο συγγραφέας μάλλον δεν ήξερε και δεν περίμενε τότε αν θα υπάρξει δεύτερος), εκδομένος το 2000, με τον υπότιτλο αυτός «Περί Υποκειμένων και Διακειμένων» και με φωτογραφία εξωφύλλου από την παράσταση του έργου Το βιβλίο του Ιώβ από το Kentacky Mountain Theater (φωτογραφία εξωφύλλου στον πρόσφατο τόμο ΙΙ: από την παράσταση του Περιμένοντας τον Γκοντό του Μπέκετ, σε σκηνοθεσία Γιάννη Αναστασάκη, Κ.Θ.Β.Ε. 2018). Ο ίδιος εκδοτικός οίκος, οι University Studio Press, που ήδη από τότε —και πιο συγκεκριμένα από την προηγούμενη χρονιά, με τον ογκώδη τόμο (Dis)Placing Classical Greek Theatre, που συνεπιμελήθηκαν ο Σάββας Πατσαλίδης και η Έλση Σακελλαρίδου— παρακολουθούν ανελλιπώς και υποστηρίζουν με πάντα με εκδοτική καλαισθησία και επιμελητική φροντίδα το έργο του συγγραφέα. Οι ίδιες ακριβώς διαστάσεις βιβλίου 34Χ17· ο ίδιος περίπου αριθμός σελίδων, αλλά με διαφορετική πύκνωση στη βιβλιογραφία και τα ευρετήρια· το ίδιο χαρτί, διαφορετική η γραμματοσειρά και οι εναλλαγές της στις κεφαλίδες και τους τίτλους· η ίδια περίπου δομή (με προλεγόμενα, μέρη, επιλεγόμενα)· αντίστοιχο εποπτικό υλικό με παρένθετα κείμενα (χρονολόγια, πίνακες ονομάτων και γεγονότων, ιστορικών και πολιτιστικών, παράλληλες στήλες με αντιπαραβολή χαρακτηριστικών από διαφορετικά αισθητικά ρεύματα, σχεδιαγράμματα) και με αντίστοιχα πολλές φωτογραφίες, ασυνήθιστα πολλές φωτογραφίες και ασυνήθιστα διάσπαρτες (και όχι συγκεντρωμένες π.χ. στη μέση ή στο τέλος) στη ροή του κειμένου: φωτογραφίες από θεατρικά και ιστορικά πρόσωπα, από εικαστικές εκθέσεις, από εξώφυλλα βιβλίων, εφημερίδων, προγραμμάτων, από ιστορικά γεγονότα και μνημεία, από μεγαλουπόλεις και φυσικά τοπία, από πολιτισμικά και εμπορικά αντικείμενα, από συνθήματα σε τοίχους, κόμικς, σκίτσα, πόστερς, αφίσες, γκραβούρες, χάρτες, μακέτες, λογότυπα, πίνακες ζωγραφικής, σχέδια ζωγραφικά, πάρα πολλές φωτογραφίες από παραστάσεις, παλαιότερες, νεότερες και σύγχρονες, ελληνικές, ευρωπαϊκές, αμερικανικές και τριτοκοσμικές): ένα εντατικό και εκτατικό «περι-κείμενο» (peritexte), όπως θα έλεγε ο Gérard Genette, με δικές του πληροφορίες και δικά του σχόλια στις λεζάντες, σε συμπληρωματικό και συνεχή διάλογο με το κυρίως κείμενο, ένα περικείμενο που αποτυπώνει κι εκεί, στον πρώτο τόμο, κι εδώ, στον δεύτερο, το ευρυγωνικό βλέμμα του συγγραφέα στο ταξίδι του πάνω στον κόσμο. Ένα ταξίδι όπου ο συγγραφέας μάς καλεί, με την αφήγηση και τα τεκμήριά του, να γίνουμε συνεπιβάτες και συνεπόπτες πάνω σε διασταυρούμενα «τοπία» από τις τεμνόμενες «χώρες» της θεωρίας και της ιστορίας της κοινωνίας, της ιδεολογίας, του πολιτισμού, της τεχνολογίας, της πολιτικής, της οικονομίας, της δημοσιογραφίας, της θεατρικής κριτικής, της τέχνης, φυσικά και καταρχήν του θεάτρου, σε Ανατολή και Δύση, σε βορρά και νότο, στην Ελλάδα και διεθνώς, στο κέντρο και στην περιφέρεια.
Είκοσι έτη χωρίζουν τους δύο τόμους Θέατρο και Θεωρία, αλλά είναι σαν να γεννήθηκαν και οι δύο ταυτόχρονα, σαν μια δίδυμη κύηση, που τελείται σε δύο διαφορετικά χρονικά στάδια, χωρίς να αλλοιώνεται η γενετική συγγένεια των δύο εμβρύων. Στο μεταίχμιο της παλιάς και της νέας χιλιετίας, όπου το εικοσαετές χρονικό διάστημα ανάμεσα στους δύο τόμους φαντάζει τελικά ελάχιστο, αντίστοιχα θέματα και αντίστοιχοι προβληματισμοί επανέρχονται, μέσα από διαφορετικές εστιάσεις και διαφορετικά καλλιτεχνικά και πολιτισμικά παραδείγματα, από έναν συγγραφέα που παρακολουθεί έγκαιρα και συλλαμβάνει νηφάλια το σύνθετο —προπορευόμενο παγκόσμιο και βραδυπορούν συνήθως ελληνικό— τοπίο όπου πραγματοποιούνται οι ριζικές αλλαγές και εκτυλίσσονται συνεχιζόμενες μεταλλάξεις και αλληπεριχωρήσεις κατά τη μετάβαση από τον μοντερνισμό στον μεταμοντερνισμό και από κει στον μετα-μοντερνισμό, από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα, από τη μετανεωτερικότητα στη μετά-τη-μετανεωτερικότητα εποχή, χωρίς τα αισθητικά και λογοτεχνικά ρεύματα να ταυτίζονται με τα κοινωνικοπολιτικά θεσμικά συστήματα, που δηλώνουν οι παραπάνω όροι. Στον μεταμοντερνισμό, στα διαφεύγοντα όρια και ποικίλα χαρακτηριστικά του, στις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις του με τον μοντερνισμό, σε επίπεδο θεωρίας, κειμένου και παράστασης, εστίαζε αναλυτικά την έρευνά του ο Πατσαλίδης στο Θέατρο και θεωρία 1 και πριν από είκοσι χρόνια, χαρτογραφώντας εκεί μια διαδρομή που ξεκινούσε από τον Freud και την προβληματική του «Εγώ», περνούσε από τους Γάλλους μοντερνιστές συνέχιζε με τον Υπαρξισμό και το επικό θέατρο του Bertolt Brecht, στεκόταν στο αισθητικό και ιδεολογικό μεταίχμιο μεταξύ τους ενός -ισμού και του άλλου, που αποτελούν οι περιπτώσεις του Samuel Beckett, του Peter Handke, του Tom Stoppard, της Marsha Norman, του Sam Sheppard, του δικού μας Ανδρέα Στάικου, για να καταλήξει, επιστρέφοντας χρονικά πίσω, στον πρόδρομο αν όχι εισηγητή του θεατρικού μεταμοντερνισμού, Heiner Muller, και το από-οικειοποιητικό, από-μυθοποιητικό, από-υποκειμενοποιημένο, από-ταυτοποιημένο έρημο τοπίο (waste land) του, κριτικό αποτύπωμα του ύστερου, πολύ-πολιτισμικού, καπιταλισμού και του μεταπολεμικού κατεδαφισμένου, κυριολεκτικά και μεταφορικά, κοινωνικού και θεατρικού τοπίου.
Στην ίδια διελκυστίνδα μεταξύ μοντερνισμού και μεταμοντερνισμού εξακολουθεί να εστιάζει η αναλυτική σκέψη του συγγραφέα και στον παρόντα τόμο, το Θέατρο και Θεωρία ΙΙ. Οι συγκλίσεις και οι αποκλίσεις μεταξύ των δύο -ισμών διερευνώνται μέσα από μια ευρεία επισκόπηση του σχετικού βιβλιογραφικού-θεωρητικού και, ταυτόχρονα, του καλλιτεχνικού-πολιτισμικού τοπίου και μέσα από μια πολύ χρήσιμη χαρτογραφική αποτύπωση των βασικών διαδρομών του μοντέρνου μέχρι το μεταμοντέρνο, αρχίζοντας από τα κινήματα των τελών του 19ου αιώνα, περνώντας από τα πλήθος διαφορετικών ρευμάτων του 20ού αιώνα και φτάνοντας μέχρι τα νεότερα καλλιτεχνικά και πολιτισμικά κινήματα, που καθόρισαν την παγκόσμια πρωτοπορία στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα και μπόλιασαν δυναμικά και τη νέα χιλιετία. Με επίκεντρο ορισμένες τολμηρές ερμηνείες σε κλασικά δραματικά κείμενα είτε της αρχαίας ελληνικής δραματουργίας είτε της νεώτερης παγκόσμιας δραματουργίας (Arthur Miller και Samuel Beckett) από γνωστά, ελληνικά και ξένα, θεατρικά σχήματα και πρόσωπα (The Wooster Group, American Repertory Theatre, Dimiter Gotscheff, Μιχαήλ Μαρμαρινός) επανατίθεται το καίριο για τη διάκριση κειμένου και παράστασης, νοήματος και ερμηνείας ερώτημα «συγγραφέας ή σκηνοθέτης;», αλλιώς «γράψας» ή «μεταγράψας», του οποίου οι απαντήσεις διερευνώνται ευσύνοπτα, αρχής γενομένης από την Ποιητική του Αριστοτέλη και συνεχίζοντας με τους κορυφαίους στοχαστές της Αναγέννησης, του Νεοκλασικισμού και του Διαφωτισμού και φτάνοντας μέχρι τους φαινομενολόγους και αποδομιστές στοχαστές, που υποστήριξαν θεωρητικά την εν τη πράξη κατακρήμνιση του συγγραφέα, του εντελούς νοήματος και της ιδανικής ή έστω κεντρικής, ερμηνείας. Σε αντίστοιχη ιστορική προοπτική, που διατρέχει την παγκόσμια σκηνή των «ιδεών» για να καταλήξει στον μεταμοντερνιστικό θεωρητικό και καλλιτεχνικό λόγο, μελετώνται ζητήματα όπως η αντικειμενοποίηση του σώματος, οι κανόνες και οι ανατροπές των κανόνων αναπαράστασής του, η διαχείριση του ωραίου σώματος, του έμφυλου, του φυλετικού, του προβληματικού, του γηρασμένου, του φωτογραφημένου, του ανάπηρου, του ανα-παραγόμενου, του ομοιωματικού σώματος, με αναλυτική αναφορά στην περίπτωση της περφόρμερ εικαστικού Ορλάν και τους συνεχείς οδυνηρούς όσο και θεαματικούς, υλιστικούς όσο και τελετουργικούς, πειραματισμούς της με την αλλοίωση έως την ακύρωση του παγιωμένου σώματος και των οποιωνδήποτε μόνιμων ταυτοτικών χαρακτηριστικών του.
Παραμένοντας στον μεταμοντερνιστικό ρήγμα που γέννησε η δεύτερη Επανάσταση (μετά την πρώτη Βιομηχανική) ύστερα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και διαπλάτυνε η τρίτη Επανάσταση, με την κυριαρχία της διαδικτυακής κουλτούρας και της υψηλής τεχνολογίας, και εστιάζοντας σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δυστοπικής ποιητικής, που είτε προλείαναν είτε βάθυναν το έδαφος για την είσοδο και την ανάπτυξη του μεταμοντέρνου, ο Σάββας Πατσαλίδης επανέρχεται αναλυτικά στο αυτονόητα στο α-τελές και ά-κεντρο υπαρξιακά έργο του Samuel Beckett, στο πεισματικά ευ-τελές και έκκεντρο κοινωνικά έργο του Jean Genet, στο παρεκκλίνον θεατρικά και εγκλωβισμένο γλωσσικά έργο του Peter Handke, στον υβριδικό και αντιφατικό έργο του Harold Pinter, στο αποκαλυπτικά δαιδαλώδες διακειμενικά, διαπολιτισμικά, διϊιστορικά, έργο του Heiner Müller, στις παιγνιωδώς βίαιες και σοβαρά πολιτικές δυστοπίες της Sarah Kane, εμβληματικοί συγγραφείς οι παραπάνω και ήδη «κλασικοί» για τον αναπόδραστο θεατρικό κανόνα, στους οποίους θα προστεθούν στο έβδομο Κεφάλαιο από τον συγγραφέα πολλά περισσότερα παραδείγματα από σύγχρονους καλλιτέχνες, συγγραφείς ή/και σκηνοθέτες: Michael Kirby, Spalding Gray, Elizabeth Lecompte, Stuart Sherman, Len Jenkin, Joseph Chailkin, Richard Foreman, Adrienne Kennedy, Caryl Churchill, David Mamet, Howard Barker, Martin Crimp, Joel Pommerat, John Jesurun, Olga Mukhina,ο Robert Wilson, με προνομιακά εκτενή ανάλυση του έργου του.
Το «μετα-χιλιαστικό» ανθρώπινο και γεωγραφικό τοπίο έχει ανοίξει για να υποδεχθεί με τις απολήξεις του τον μετα-μεταμοντερνισμό —ή αναμοντερνισμό, τρανσμοντερνισμό, νεομινιμαλισμό, altermodern, όπως είναι κάποιοι εναλλακτικοί, μεταξύ άλλων, όροι που καταγράφει ο συγγραφέας. Ένα τοπίο στις απαρχές της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης, που είναι ακόμη αδιαμόρφωτο, όπως λέει ο Πατσαλίδης (σελ. 228), αλλά που ήδη έχει αρχίσει να το χαρτογραφεί και να το αποκωδικοποιεί ο ευαίσθητος, προσεκτικός και νηφάλιος σεισμογράφος του κριτικού μυαλού του συγγραφέα. Κλείνοντας, αξίζει να επισημανθεί η ύπαρξη του εξαιρετικά χρήσιμου επτασέλιδου πυκνογραμμένου δίστηλου Πίνακα (σελ. 589-595) με τα χαρακτηριστικά της Ποιητικής και τις επιμέρους δραματουργικές και σκηνικές διαφορές (ως προς τη δομή, την ιστορία/πλοκή, τον χρόνο, τον χαρακτήρα, τον ηθοποιό, τη γλώσσα, το κοινό, τον εαυτό, τον τόπο) μεταξύ του μοντέρνου αριστερά («είτε/είτε») και του μεταμοντέρνου δεξιά («αμφότερα/και»). Ο λόγος του συγγραφέα, ανέκαθεν ρέων και ευχάριστος, διατρέχει με φυσική προφορική άνεση και, ταυτόχρονα, υφολογική λογοτεχνική ποιότητα τους πιο δύσβατους στοχαστικά χώρους και εννοιολογικά όρους σε ένα συναρπαστικό ταξίδι διασταυρούμενων διαδρομών στον χωροχρόνο του παγκόσμιου θεάτρου.
Σάββας Πατσαλίδης, Θέατρο και Θεωρία ΙΙ. (Μετα)Μοντέρνες διαδρομές σε τόπους, ουτοπίες και ετεροτοπίες, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2019
Βρες το εδώ
