τοῦ Π. Ἔνιγουεϊ
Ἀποτελεῖ ἀστεῖο ὅτι οἱ Ἕλληνες (λογοτέχνες) δέ φημίζονται γιά τό χιοῦμορ τους ἤ ὄχι;
Σέ ποιό βαθμό στίς ἡμέρες μας τό γελοῖο ἔχει χάσει τή σοβαρότητα πού διέθετε ἄλλοτε;
Γιατί τό ἰδιότυπο καί ἀλλοπρόσαλλο χιοῦμορ σπάνια ἀξιοποιεῖται στό σημερινό ἑλληνικό διήγημα;
Ἀναρωτώμενος τά ἄνωθεν κατάρτησα μία λίστα Ἑλλήνων συγγραφέων μέ κοινό σημεῖο τους τό χιοῦμορ: εἶναι ἡ Ἀνθολογία πού κρατᾶτε στά χέρια σας, ἡ ὁποία εἶναι μιά συναγωγή συγγραφέων μέ κοινό τους σημεῖο τό χιοῦμορ ἀπό ὅλες τίς πλευρές του (πνευματῶδες, εὐφυές, ὑποδόριο, σατιρικό, εἰρωνικό, γκροτέσκο, σκοτεινό, μαῦρο, ἀνάλαφρο, (αὐτό)σαρκαστικό, διακειμενικό, πολιτικό) ἀπό τό 1974 ὡς τό 2021.
Ἔχω ὑπόψιν μου ἄλλες τρεῖς προγενέστερες ἀνθολογίες χιουμοριστικῶν καί σατιρικῶν συγγραφέων:
Ἡ πρώτη, σέ ἐπιμέλεια Δημήτριου Μάργαρη, φέρει τίτλο: Ἀνδρέας Λασκαράτος / Σατιρικοί καί Εὐθυμογράφοι, ἐκδ. Ἀετός, 1954, ἡ ὁποία παρουσιάζει ἐκτός ἀπό τόν προαναφερθέντα Α. Λασκαράτο καί τούς ὑπόλοιπους σατιρικούς ποιητές καί συγγραφεῖς τῆς λεγόμενης «Ἑπτανησιακῆς Σχολῆς», ὅπως τόν Ν. Κουτούζη, Δ. Γουζέλη, Ἀγγ. Καντούνη, Γ. Τσακασιανό, Στ. Χρυσομάλλη, Μ. Ἀβλίχο κ.α. Στό δεύτερο μέρος τῆς ἐν λόγῳ Ἀνθολογίας παρουσιάζονται αὐτοί τῆς «Ἀθηναϊκῆς Σχολῆς»: Κλ. Τριαντάφυλλος, Γ. Σουρής, Μπ. Ἄννινος, Δ. Κόκκος, Π. Δημητρακόπουλος κ.α.
Ἡ δεύτερη εἶναι ἐπιμελημένη ἄπ΄ τόν Εὐάγγελο Κ. Μιλλεούνη: Ἀνθολογία νεοελλήνων σατιρικῶν καί εὐθυμογράφων, ἐκδ. Ε. Χριστόπουλου, 1971, καί ἀναφέρεται ὅπως καί ἡ προηγούμενη στούς σημαντικότερους σατιρικούς συγγραφεῖς τόσο τῆς «Ἑπτανησιακῆς Σχολῆς» ὅσο καί τῆς «Ἀθηναϊκῆς» προσθέτοντας τόν Ι. Ρ.. Νερουλό, Δ. Βυζάντιο, Ἀλ. Σοῦτσο, Ἐμμ. Ροΐδη, Ι. Κονδυλάκη, Ἄν. Καρκαβίτσα, Π. Νιρβάνα, καί φτάνει ὡς τούς μεταπολεμικούς Ν. Τσιφόρο, Δ. Ψαθά, Π. Παπαδούκα, Ἀλ. Σακελάριο, Φρ. Γερμανό κ.α.
Ἡ τρίτη κυκλοφόρησε ἀπό τίς Ἐκδόσεις τοῦ 21ου τό 1994 καί φέρει τόν τίτλο: Τοῦ γέλιου καί παρουσιάζει ἕνα χιουμοριστικό διήγημα ἀπό τούς: Μπ. Ἄννινο, Γ. Ἰωάννου, Δημ. Καμπουρόγλου, Ἀνδ. Καρκαβίτσα, Θρ. Καστανάκη, Ἰω. Κονδυλάκη, Ἐμμ. Λυκούδη, Ἀλ. Μωραϊτίδη, Ἀλ. Παπαδιαμάντη, Ἀλ. Παπαδοπούλου, Ἐμμ. Ροΐδη, Ἀντ. Τραυλαντώνη, καί Ψυχάρη, δηλαδή συγγραφείς πού δημοσίευσαν στά τέλη τοῦ 19ου αἰῶνα καί ἀρχῶν τοῦ 20ου ὡς ἐπί τῷ πλεῖστον.
Ἡ ἀρχική μου σκέψη ἦταν νά συμπεριλάβω σέ ἕνα πολύτομο ἔργο ἀρκετούς ἀπό τους προαναφερθέντες (μιᾶς καί οἱ τρεῖς συλλογές εἶναι ἐξαντλημένες καί δυσεύρετες) προσθέτοντας καί αὐτούς πού ἀκολούθησαν τήν μεταπολίτευση καί φτάνοντας ὡς τίς μέρες μας ὥστε ἀφενός ὁ ἀναγνώστης νά διακρίνει τό προσωπικό στύλ τοῦ καθενός καί ἀφετέρου νά παρατηρήσει τήν ἐξέλιξη τῆς γραφῆς στό εἶδος πού κορμός του εἶναι ἡ σάτιρα, ἡ κωμωδία, τό χιοῦμορ, ἡ εἰρωνεία, τό μπρίο.
Μεγαλεπήβολο ἔργο* πού δέν εὐτύχησε γιά πολλούς καί διάφορους λόγους κυρίως ὅμως γιατί οἱ προαναφερθέντες εἶναι λίγο-πολύ γνωστοί ὡς «κλασικοί», ὁπότε δέ θά πρόσφερε κάτι στό μέσο ἀναγνώστη – ἀναγνώστη πού δέν ἀσχολεῖται μόνο μέ τά εὐπώλυτα καί πολυδιαφημιζόμενα βιβλία τῆς σεζόν. Ὁ δεύτερος λόγος εἶναι πώς τελικά προτίμησα νά ἀναδείξω τό ἔργο συγγραφέων τῆς τελευταίας 50ετίας, φωνές καί στύλ γραφῆς πού δέν εἶναι τόσο γνωστά ἤ προσιτά στό κοινό μιᾶς καί δημοσιεύθηκαν εἴτε σέ κάποιο λογοτεχνικό περιοδικό (Ἰφ. Σιαφάκα, Γ. Πατίλης), εἴτε στό προσωπικό λογαριασμό στό facebook (Fay Ntan), εἴτε σέ κάποια Ἀνθολογία τοῦ ἐξωτερικοῦ (Α. Μελέτη), εἴτε σέ ἕνα διαδικτυακό λογοτεχνικό ἱστολόγιο (Στ. Δούρου, Α.Κ. Χριστοδούλου, Μ. Πάλλα, Μ. Κοτρούτσου), εἴτε στόν ἡμερήσιο τύπο (Ἀμ. Μιχαλοπούλου), εἴτε τέλος κείμενα πού δημοσιεύονται ἐδῶ γιά πρώτη φορά (Δ. Σπυρίδωνος, Λ. Καλαϊτζή – Ὀφλίδη/Σ. Ὀφλίδης, Τζ. Εὐθυμίου και Χ. Νικολακοπούλου).
Ἡ Ἀνθολογία δέν ἔχει «ἀκαδημαϊκές» καταβολές, δέν ὑποδεικνύει κάποιον λογοτενικό «Κανόνα», δέ συγκεντρώνει τά «καλύτερα τῶν καλύτερων» ὥστε νά ὑπερτονίσει (καί δικαίως ἐνδεχομένως) τό ἔργο κάποιων συγγραφέων ἀλλά ἀκολουθεῖ τή λογική του «κάτι καλό ἀπό πολλούς». Δέν θέλει νά καταδείξει τά κείμενα πού «θά ἀντέξουν στό χρόνο» – μολοταύτα περιέχει ἀρκετά ἀπό αὐτά. Πρόκειται γιά μιά συναγωγή ἀξιόλογων κειμένων μέ κοινό χαρακτηριστικό τό χιοῦμορ καί τό μπρίο: ἐν κατακλεῖδι κύριο μέλημά μου ἦταν ὁ ποιοτικός πλουραλισμός καί σέ καμιά περίπτωση ἡ ἐλιτίστικη κριτική. Μιά συναγωγή δηλαδή ἑτερόκλητων κειμένων, διαφορετικῆς αἰσθητικῆς, τεχνικῆς, δυναμικῆς καί ἀξίας πού, ἄν μή τί ἄλλο, ἀξίζουν τήν προσοχή μας.
Τά κείμενα ἀνθολογοῦνται κατά χρονολογική σειρά (σύμφωνα μέ τήν πρώτη δημοσίευση τούς).
Τέλος τό πόνημα δέ βασίστηκε μόνο στήν προσωπική ἔρευνα ἀλλά καί στό γοῦστο, τίς μνῆμες καί τίς γνώσεις ἀνθρώπων πού ἐκτιμῶ ἐξαιτίας τοῦ ἔργου τους καί τή γενικότερη στάση τους (ἀφοῦ τούς περισσότερους δέν τούς ἔχω γνωρίσει «διά ζώσης») καί πού χαίρουν βέβαια κοινῆς ἀποδοχῆς.
Θά ἤθελα λοιπόν νά εὐχαριστήσω θερμά τους: Ἰφιγένεια Σιαφάκα, Στάντη Ἀποστολίδη, Θωμᾶ Κοροβίνη, Σωτήρη Τριβιζά, Δήμητρα Ι. Χριστοδούλου, Ἄννα Κουστινούδη, Κώστα Κρεμμύδα, Δημήτρη Ἀγγελῆ, Θοδωρή Σταμάτη, Ἀχιλλέα Κυριακίδη, Ἀμάντα Μιχαλοπούλου, Πέρσα Ἀποστολή, Λίλια Τσούβα, Ἀλέξανδρο Ἀκριτίδη, Νατάσα Κεσμέτη, Ἀνθούλα Δανιήλ, Κώστα Κουτσουρέλη, Γιάννη Μπασκόζο, τά βιβλιοπωλεῖα Σπόρος και Ἀλφειός, τόν Κώστα Τσομπανίδη τούς Ἀλέξη Ζήρα καί Λευτέρη Παπαλεοντίου καί τέλος τούς φίλους Μαίρη Γυφτοπούλου καί Δημήτρη Βανέλη. Χωρίς τή καθοριστική συμβολή καί τίς πολύτιμες πληροφορίες τους αὐτή ἡ Ἀνθολογία δέ θά εἶχε ὁλοκληρωθεῖ. Κατά τά ἄλλα οἱ ἐπιλογές ἀλλά καί οἱ ἀστοχίες ἤ ἐλλείψεις ἐπιβαρύνουν τήν ἀφεντιά μου.
* Σημ: Μιά ἄλλη σκέψη μου ἦταν νά παρουσιάσω γενικά τήν χιουμοριστική πεζογραφία τῆς μεταπολίτευσης συμπληρώνοντας τόν κατάλογο μέ ἀποσπάσματα ἀπό μυθιστορήματα καί νουβέλες (ἐνδεικτικά: Ἔρση Σωτηροπούλου, Νᾶνος Βαλαωρίτης, Νίκος Βασιλειάδης, Ἐπαμεινώνδας Χ. Γονατάς, Μάζαρης-Μπουλαλάκης, Νίκος Δαμίγος, Λένα Διβάνη, Ἀνδρέας Ἐμπειρίκος, Δημήτρης Καρακίτσος, Μαργαρῖτα Καραπάνου, Θωμᾶς Κοροβίνης, Γιάννης Μακριδάκης, Μίλτος Σαλβαρλής, Φίλιππος Δρακονταειδής κ.α), ἀποφθέγματα (Δημοσθένης Κούρτοβικ), δοκίμια (Ἠλίας Πετρόπουλος, Νίκος Δήμου), ἐπιφυλλίδες (Χρίστος Ζουράρις) καί εὐθυμογραφήματα (Ἕλλη Ἀλεξίου, Νίκος Πλατής, Ἠλίας Κεφάλας), ὅμως ἡ λίστα τῶν συγγραφέων ξεπερνοῦσε τόν ἀριθμό τῶν… ἑκατό πενῆντα ὁπότε προτίμησα νά ἑστιάσω σέ ὅσους ἀσχολήθηκαν μέ τό διήγημα.
Υ.Γ. Μετά τήν ὁλοκλήρωση τοῦ «Τό χιοῦμορ, ἡ εἰρωνεία καί ἡ σάτιρα στό ἑλληνικό διήγημα 1974-2021, μιά Ἀνθολογία» (πού ἐπιμελήθηκε ἡ ἀφεντιά μου καί ἀναζητᾶ ἐκδοτικό οἶκο…) παρουσιάζω σήμερα (χρονολογικά), καί εἰδικά γιά τήν ἱστοσελίδα τοῦ «Ἀναγνώστη», τή μικρή λίστα μέ τίς καλύτερες, κατά τήν ταπεινή μου γνώμη, συλλογές διηγημάτων τοῦ εἴδους, ἀπό τίς ὁποῖες, ἀλλά καί ἀπό ἄλλες, ἄντλησα τά κείμενα τῆς ἐν λόγῳ ἀνθολογίας:
Βαγενάς Νάσος, Συντεχνία, Στιγμή, 1976
Ραπτόπουλος Βαγγέλης, Κομματάκια, Κάλβος, 1983
Κακίσης Σωτήρης, Παραμύθια σάν ἀστεῖα ἄστρα, Ἐρατώ, 1984
Προβοκάτσης Νάρκισσος & Νουνέκης Περίκαλλος, Κονσέρβες γιά τό Μέλλον, Ἐκδόσεις τῆς Μή Ἄμεσης Ἐπανάστασης (Ε.Μ.Α.Ε.), 1984
Τατσόπουλος Πέτρος, Κινούμενα σχέδια, Ἑστία, 1984
Κυριακίδης Ἀχιλλέας, Διεστραμμένες ἱστορίες, Ὕψιλον, 1988
Κουτρουμπούσης Πάνος, Στόν θάλαμο τοῦ μυθογράφφ, Ἀπόπειρα, 1992
Καλοκύρης Δημήτρης, Ποικίλη ἱστορία, Ἄγρα, 1992
Σφακιανάκης Ἄρης, Ἡ νόσος τῶν κινέζικων ἑστιατορίων, Κέδρος, 1993
Μεντζενιώτης Γ. Διονύσιος, Ἐπίτομος πολυλογία, Ἐκάτη, 1997
Ζουμπουλάκη Μανίνα, Ἡ μυροβόλος ἄνοιξις, Ἱστός, 1998
Σερέφας Σάκης, Ὀδοντοτεχνίτης νεότατος, Κέδρος, 2001
Γαλάτεια Ριζιώτη, Ντράμς, Κέδρος, 2001
Κουνενής Νίκος, Ζωντανή σύνδεση, Κοχλίας, 2003
Βάσσης Κωνσταντῖνος, Μιά παραπλανητική ἔννοια, Οἱ ἐκδόσεις τῶν φίλων, 2008
Χρηστίδης Λένος, Μόνολογκ, (σπονδυλωτό μυθιστόρημα μέ συρραφή μικρῶν διηγημάτων), Καστανιώτης, 2008
Ἀνάν Κωστάκης, Ἡ τελική λήθη, Βαβέλ, 2008
Χωμενίδης Χρῆστος, Στήν Δευτέρα Παρουσία ἄς μᾶς βάλουν ἀπουσία, Πατάκης, 2010
Μελιτάς Χάρης, Το κάπα τοῦ Κόνδορος, Μανδραγόρας, 2013
Χαρτοματσίδης Χρῆστος, Μπάρ “Οἱ νεράϊδες”, Μανδραγόρας, 2013
Νταλούσης Θοδωρής, Ὁ μασκοφόρος, Φαρφουλάς, 2014
Κατσιρέλος Φάνης , Ἀσέμνου, Μανδραγόρας, 2015
Πετάλας Ἄγης, Ἡ δύναμη τοῦ κύριου Δ*, Ἀντίποδες, 2015
Δενδρινός Γιῶργος, Πάει ἡ μουστάρδα στήν κρέμ μπρουλέ;, Μεταίχμιο, 2015
Κορτώ Αὔγουστος, Νεοελληνική μυθολογία, Πατάκης, 2016
Ἔνιγουεϊ Π., Δέν θά ξαναγράψω ποτέ πιά ἄλλα διηγήματα καί ἄλλα διηγήματα, Θρᾶκα, 2016
Βραχνός Κώστας, Πρῶτα ὁ Θεός, Νεφέλη, 2017
Λεβεντόπουλος Πάτροκλος, Μικρές ἀγγελίες, Μανδραγόρας, 2018
ΙΙΙ Ἀχιλλέας, Παραχαράκτης, Νεφέλη, 2019
Παλαιολόγος Κωνσταντῖνος, Πλασμένοι, Ποταμός, 2021
Βιβλιογραφία γιά τήν Ἀνθολογία:
Ζήρας Ἀλέξης, Εἰρωνεία, σάτιρα καί παρωδία στούς Ἕλληνες πεζογράφους μετά τό 1975, στό: Σύγχρονη ἑλληνική πεζογραφία : διεθνεῖς προσανατολισμοί καί διασταυρώσεις, σ. 174-187, συλλογικό, ἐπιμ. Ἀγγελική Σπυροπούλου, Θεοδώρα Τσιμπούκη, ἐκδ. Ἀλεξάνδρεια, Ἀθήνα, 2002 .
Καρζής Θόδωρος, Ἡ σάτιρα καί ἡ παγκόσμια ἱστορία της, ἐκδ. Καστανιώτη, 2005.
Κοτζιά Ἐλισάβετ, Ἡ παρωδιακή μυθοπλασία, στό: Ἑλληνική πεζογραφία 1974-2010, Τό μέτρο καί τά σταθμά, ἐκδ. Πόλις, Ἀθήνα, 2020.
Κούρτοβικ Δημοσθένης, Ἡ πεζογραφία τῆς γενιᾶς τοῦ ’80, / Γελωτοθεραπεία στό: Ἡ ἐλιά καί ἡ φλαμουριά, Ἑλλάδα καί κόσμος, ἄτομο καί ἱστορία στήν ἑλληνική πεζογραφία 1974-2020, ἐκδ. Πατάκη, Ἀθήνα, 2021.
Κωστίου Κατερίνα, Ἡ ποιητική τῆς ἀνατροπῆς, Σάτιρα, εἰρωνεία, παρωδία, χιοῦμορ, Νεφέλη, Ἀθήνα, 2005.
Τσάκωνα Βίλλυ, Τό χιοῦμορ στόν γραπτό ἀφηγηματικό λόγο: γλωσσολογική προσέγγιση, ΕΚΠΑ, Διδακτορική διατριβή, Ἀθήνα, 2004.
Τσατσούλης, Δημήτρης, Ἡ κωμωδία τοῦ σώματος, περ. Διαβάζω, τχ. 405, 2000.
Πόρφυρας, περ. τ.χ.133, «Πτυχές τῆς Νεοελληνικῆς Σάτιρας», Κέρκυρα, 2009.
Φαρφουλάς, πέρ, τ.χ.16, «Οἱ ἀποχρώσεις τοῦ χιοῦμορ», Ἀθήνα, 2013.
Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, Ἡ ἐπέλαση τῆς παρωδίας, στό: Ἡ κίνηση τοῦ ἐκκρεμοῦς. Ἄτομο καί κοινωνία στή νεότερη ἑλληνική πεζογραφία: 1974-2017, ἐκδ. Πόλις, Ἀθήνα, 2018.
Bergson Henri, Τό γέλιο, μετ. Τομανάς Βασίλης, ἐκδ. Ἐξάντας, 1998
Eagleton Terry, Χιοῦμορ, μετ. Μπαρουξής Γιῶργος, ἐκδ. Πεδίο, 2021
Kierkegaard Søren, Ἡ ἔννοια τῆς εἰρωνείας, μετ. Καραγιάννης Στεφ. Γεώργιος, ἐκδ. Γερ. Ἀναγνωστίδη, χ.χ.
Jankelevitch Vladimir, Ἡ εἰρωνεία, μετ. Καραχάλιος Μιχάλης, ἐκδ. Πλέθρον, 2005
(*) Πρόλογος ἀπό τό «Τό χιοῦμορ, ἡ εἰρωνεία καί ἡ σάτιρα στό ἑλληνικό διήγημα 1974-2021, μιά Ἀνθολογία»,ανέκδοτη.
