μτφρ. – επιμέλεια:Γιώργος Καρτάκης
.
Μια συνομιλία με την Χέρτα Μύλλερ για τη μεγαλομανία των εθνικιστών, την αποκτήνωση της γλώσσας και την καταστροφή της δημοκρατίας στην Ευρώπη(1).
.
Με το που μπαίνεις στο διαμέρισμα της, βλέπεις ένα δωμάτιο με στοίβες από περιοδικά και καταλόγους και ένα τραπέζι γεμάτο με κομμένες λέξεις. Η εξήγηση βρίσκεται στο ό,τι η νομπελίστρια μαζεύει λέξεις για τα κολάζ που φτιάχνει*. Μόλις πριν λίγο καιρό μάλιστα κυκλοφόρησε η τελευταία της συλλογή κολάζ ποιημάτων* με τίτλο:”Η νοσταλγία είναι ένα μπλε δωμάτιο”. Ανοίγει τα μικρά μεταλλικά συρτάρια και μας επιτρέπει να ρίξουμε μια ματιά: «Εδώ είναι!», μας λέει και γελάει.
.
Ερώτηση: Στο καινούργιο σας βιβλίο, αναφέρετε στην τελευταία φράση του προλόγου: “Επειδή η κατοχή λέξεων εν αφθονία είναι το αντίθετο απ΄ό,τι παλιά”. Με το “παλιά” εννοείτε την δικτατορία στην Ρουμανία, τα καψώνια της Ασφάλειας. Συνεχίζει εκείνο το παρελθόν να επηρεάζει και σήμερα το γράψιμό σας ή κάτι έχει αλλάξει;
Απάντηση: Τα πράγματα έχουν αλλάξει, όμως το παρελθόν δεν έχει εντελώς εξαφανισθεί. Αυτό το διάστημα μάλιστα υπάρχει εκ νέου μια μετατόπιση προς την κατεύθυνση του φόβου, γιατί σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης τα πράγματα γυρίζουν πάλι πίσω, ο εκδημοκρατισμός βρίσκεται σε στασιμότητα ή έχει πλήρως ακυρωθεί, τα δημόσια μέσα ενημέρωσης ελέγχονται και η διαφθορά εξαπλώνεται. Πριν λίγες ημέρες ήμουν στην Πράγα, στην Έκθεση Βιβλίου. Στην Πράγα υπάρχουν επίσης άνθρωποι φαντάσματα στην κυβέρνηση. Στην Ουγγαρία, ο κύριος Ορμπάν κάνει λόγο για “φιλελεύθερες Δημοκρατίες”. Η λέξη “φιλελεύθερη” είναι μεν σωστή, ωστόσο η λέξη Δημοκρατία δεν ταιριάζει δίπλα της. Η Δημοκρατία είτε είναι φιλελεύθερη είτε δεν υπάρχει. Στην Πολωνία υπάρχει ο κύριος Κατσίνσκι, ο οποίος ελέγχει τα πράγματα από τα παρασκήνια και προσποιείται ότι δεν το κάνει. Και στη Ρουμανία, τα πάντα είναι έτσι κι αλλιώς τόσο μπερδεμένα, που κανείς δεν ξέρει πια, ποιος και με ποιον τρόπο θα μπορούσε να κυβερνήσει τη χώρα, αφού σχεδόν όλοι όσοι θα ήταν σε θέση να το κάνουν, είναι υπόδικοι για λόγους διαφθοράς και ως εκ τούτου θέλουν να ακυρώσουν πάση θυσία την Δικαιοσύνη, ώστε να μην μπουν φυλακή.
Ε: Σας θυμίζει αυτό κάτι σε σχέση με το “παλιά”;
Α: Ναι, αρχίζει κανείς πάλι να φοβάται, μήπως αυτοί οι τύποι αποκτήσουν αρκετή δύναμη και η ΕΕ δεν βρει αποτελεσματικούς τρόπους να τους σταματήσει, αλλά κάθε λίγους μήνες τους κάνει μερικές προειδοποιήσεις και λέει ότι ανησυχεί… Σε όλους αυτούς που κυβερνούν σε αυτές τις χώρες, είναι μάλλον αδιάφορο αν η ΕΕ ανησυχεί.
Ε: Λέγεται ότι το επόμενο διάστημα στη Ρουμανία πρόκειται να χαλαρώσουν οι κανονισμοί που αφορούν την διαφθορά.
Α: Είναι τραγικό, η διαφθορά πρόκειται να νομιμοποιηθεί. Είναι πρωτάκουστο, κάτι τέτοιο δεν έχει προηγούμενο! Είναι φοβερό, αδιανόητο! Ο κόσμος έκανε διαδηλώσεις, αλλά δεν μπορεί να είναι συνέχεια στους δρόμους. Κάθε άνθρωπος έχει την καθημερινότητα του, πρέπει να δουλέψει, να οργανώσει τη ζωή του. Η κυβέρνηση αυτό το ξέρει και περιμένει πως κάποια στιγμή οι άνθρωποι δεν θα έχουν αρκετή δύναμη να βγαίνουν στους δρόμους. Η ρουμανική κυβέρνηση τα κάνει όλα μουλωχτά, δεν ακούγεται. Επίσης, αντίθετα απ΄ό,τι για την Ουγγαρία και την Πολωνία, τα ΜΜΕ δεν αναφέρονται ιδιαίτερα στην Ρουμανία.
Ε: Σε αντίθεση με τον Ορμπάν που φωνάζει.
Α: Ναι, εξαρτάται βεβαίως και από τον χαρακτήρα. Ο κος Κατσίνσκι είναι επίσης αρκετά μουλωχτός. Οι σιωπηλοί όμως δρουν υπογείως και στραγγαλίζουν βαθμιαία τα ευρωπαϊκά θεμελιώδη δικαιώματα
Ε: Το προηγούμενο έτος γράψατε έναν λόγο με τίτλο “Τι απέμεινε από το 1989;” Τι έχει για εσάς απομείνει;
Α: Πιστεύω πως τότε δεν υπήρχε κάποιος που θα περίμενε, ότι στην Ανατολική Ευρώπη θα ερχόταν και πάλι μια περίοδος αμφισβήτησης της Δημοκρατίας, αλλά αντίθετα, ότι σε τριάντα χρόνια η Δημοκρατία θα είχε και εκεί πλήρως αποκατασταθεί και ότι δεν θα υπήρχε διαφορά από το να ζει κανείς στην Ανατολική ή την Δυτική Ευρώπη. Επίσης, ότι οι άνθρωποι θα είχαν κέφι και ενθουσιασμό και θα μπορούσαν να ανοικοδομήσουν κάτι καινούργιο. Αυτές τις εξελίξεις τις περίμεναν όλοι εκτός από εκείνους που σήμερα θεωρούν τους εαυτούς τους χαμένους. Και αυτοί δεν είναι άλλοι από εκείνους που έχουν και σήμερα επικρατήσει και ασκούν εξουσία με τις παλιές τους ιδιότητες: η νομενκλατούρα.
Ε: Η σημερινή δηλαδή ελίτ που βρίσκεται στην εξουσία αποτελείται από τους χαμένους του 1989;
Α: Οι ίδιοι θεώρησαν τους εαυτούς τους ως τέτοιους. Ήταν συνηθισμένοι να κυβερνούν με αντιδημοκρατικά μέσα. Έχασαν λοιπόν αυτά τα μέσα, που για εκείνους ήταν αυτονόητα, μια και έπρεπε να συμβιβαστούν αλλιώς με το περιβάλλον και το γεγονός της απώλειας της εξουσίας. Με πολύ γρήγορο ωστόσο ρυθμό εξελίχθηκαν και πάλι σε αυτό που ήξεραν από πριν. Εξάλλου γνωρίζονται μεταξύ τους.
Ε: Και έχουν τις κλίκες τους.
Α: Έχουν και πάλι τις μεταξύ τους διασυνδέσεις. Στην ουσία αυτό έγινε παντού, ακόμα και στην Ρωσία. Ο κος Κατσίνσκι ήταν μέλος του κινήματος “Αλληλεγγύη” κατά της δικτατορίας. Πόσα πράγματα, αλήθεια, δεν ξεκίνησαν αυτοί οι άνθρωποι και πόσα δεν κατάφεραν και με πόσους κινδύνους! Κι όμως ο ίδιος αντιγράφει σήμερα το στιλ των πάλαι ποτέ εχθρών του και δεν το καταλαβαίνει. Ή μπορεί και να αισθάνεται καλά, λες και η δικτατορία δεν υπήρξε ποτέ, αφού δεν υπάρχει πια…
Ε: … αλλά συνεχίζει να επιδρά;
Α: Είναι γνωστό ότι άνθρωποι που καταπιέστηκαν ή υπήρξαν θύματα, μεταμορφώθηκαν σε δράστες, όταν αργότερα απέκτησαν κυβερνητικές θέσεις. Ή επίσης, ότι άνθρωποι, που μεγάλωσαν ή που τέλος πάντων έζησαν κατά διαστήματα σε δημοκρατικές κοινωνίες, ότι εξελίχθηκαν σε δικτάτορες. Για τον Κιμ Γιονγκ – ουν λέγεται ότι έζησε ως μαθητής στην Ελβετία. Ο Άσαντ σπούδασε στην Αγγλία και είναι οφθαλμίατρος.
Ε: Αυτή η τάση δεν παρατηρείται όμως μόνο σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Για παράδειγμα, στην Αυστρία – όπως μπορούμε να δούμε αυτό το διάστημα – η δεξιά είναι εκτός ελέγχου, και στη Γερμανία το AfD* βρίσκεται ήδη στο Κοινοβούλιο. Αυτές είναι χώρες της Δύσης.
Α: Στην Αυστρία αποδείχτηκε, πόσο μεγαλομανείς και διαφθαρμένοι είναι οι εθνικιστές. Αρέσκονται να μιλάνε για “λαό”, όμως προσδοκώντας εξουσία μέσω ρωσικού χρήματος είναι έτοιμοι να πουλήσουν ακόμα και την χώρα τους. Λατρεύουν και ζηλεύουν τον Πούτιν. Όπως και στην Ανατολική Ευρώπη, το ίδιο και αυτοί καταστρέφουν την Δημοκρατία. Το βίντεο της Ίμπιζα είναι στην πραγματικότητα μια ταινία με μαφιόζους, στην οποία οι πρωταγωνιστές είναι τόσο κακόβουλοι και ξεπεσμένοι που προσωπικά με τρομάζουν. Και το AfD είναι το FPÖ*, το νεότερο αδελφάκι του, το οποίο αναφέρεται στον Πούτιν λες και αναφέρεται σε κάποιον πατριό. Γι΄αυτό και θα έπρεπε καλύτερα να λέγεται AvP (Adoptiert von Putin: Υιοθετημένο από τον Πούτιν).
Ε: Υπάρχουν, λοιπόν, για εσάς παντού στην Ευρώπη ενδείξεις αμφισβήτησης της Δημοκρατίας;
Α: Ναι. Πρόσφατα διάβασα σε μια εφημερίδα, ότι ο Γερμανός πρόεδρος για την προστασία του συντάγματος είπε: “Το AfD προωθεί ριζοσπαστικοποίηση μέσω ομαλοποίησης”. Η διατύπωση αυτή είναι πολύ σωστή: Στόχος είναι να λέγεται κάτι ημιαπαγορευμένο τόσο συχνά, ώσπου να φτάσει να ακούγεται νόμιμο.
Ε: Πώς θα περιγράφατε την εξέλιξη της γλώσσας σε συνδυασμό με αυτές τις αντιδημοκρατικές τάσεις;
Α: Δεν αποκτηνώνεται μόνο η γλώσσα, αλλά και η κοινωνία. Η γλώσσα εκφράζει μόνο αυτήν την εξέλιξη. Το AfD χρησιμοποιεί μια φαινομενικά κοινή γλώσσα, για να εκφράσει την αβυσσαλέα σκέψη του. Γιατί, τι άλλο είναι από θράσος, αν ο πολιτισμικός εκτροχιασμός δεν ήταν παρά μια “κουτσουλιά στο σύνολο της ιστορικής προσφοράς”, όπως χαρακτήρισε ο πρόεδρος του κόμματος την περίοδο του ναζισμού. Ως εκ τούτου, η σημερινή νεολαία μπορεί να συνεχίσει τη ζωή της ανίδεη και εθνικά υπερήφανη. Σήμερα ακούω πράγματα από τους νέους, που μέχρι πριν λίγα χρόνια θα ήταν αδιανόητο να ειπωθούν.
Ε: Όπως;
Α: “Δεμένοι με τη γη” και “δοκιμασμένοι στις τρικυμίες”. Έτσι χαρακτήρισε τους εαυτούς τους ο αντιπρόσωπος της Νεολαίας του CDU* στον λόγο που εκφώνησε μετά την εκλογή του. Ποιος ξέρει, αν ο ίδιος γνώριζε, ότι οι παραπάνω φράσεις περιέχονται σχεδόν αυτούσιες σε ένα ναζιστικό τραγούδι…
Ε: Πρόκειται για ένα τραγούδι του 1934.
Α: Τέτοια σφάλματα μπορεί κανείς να κάνει μέσα στο πάθος του.
Ε: Έχετε φιλική σχέση με τον συγγραφέα Λιάο Γι Βου. Καλλιτέχνες που έχουν καταδιωχθεί, κλείνουν ευκολότερα φιλίες με άλλους, που έχουν ή είχαν υποστεί παρόμοιες καταστάσεις;
Α: Συνάντησα τον Γι Βου την πρώτη φορά που είχε έρθει εδώ. Δεν ήξερα απολύτως τίποτα για τον ίδιο. Γνώριζα μόνο ότι κατάγεται από την Κίνα και ότι εκεί έχει μεγάλες πολιτικές δυσκολίες. Η προσωπικότητα του θα με ενδιέφερε ακόμα κι αν δεν ήταν συγγραφέας. Όταν χωρίζαμε μου είπε πως γράφει μόνο εξειδικευμένα επιστημονικά βιβλία. Μετά όμως διάβασα την “Δεσποινίδα Γεια Χαρά και τον αυτοκράτορα των χωρικών” και μου κόπηκε η ανάσα. Τι βιβλίο! Η μετριοφροσύνη και η ακεραιότητα αυτού του ανθρώπου μου έκαναν τρομερή εντύπωση. Όταν αργότερα άκουσα, ότι σκόπευε να δραπετεύσει, φοβήθηκα και αναρωτήθηκα: Τι θα συμβεί, αν κάτι πάει στραβά; Ξέρουμε αλήθεια τι έχει μέχρι τώρα περάσει; Πρώτα τον έβαλαν φυλακή εξαιτίας του ποιήματος “Σφαγή” που έχει θέμα την εξέγερση των φοιτητών στην πλατεία της Ουράνιας Ειρήνης, μετά έζησε σαν πλανόδιος καλλιτέχνης και εντέλει οργάνωσε μόνος του την απόδρασή του. Είναι τόσο ανοικτός με τους ανθρώπους! Όταν έχει καλεσμένους, τους μαγειρεύει όλη μέρα. Μια φορά τον ρώτησα: “Γι Βου, πώς ξέρεις να μαγειρεύεις τόσο καλά;” Και μου απάντησε: “Στην Κίνα μαγειρεύουν όλοι οι άντρες. Τι άλλο να κάνουν;”
Ε: Είναι κάτι παρόμοιο αυτό, που επίσης σας συνέδεε και με τον Ρουμάνο συγγραφέα Όσκαρ Πάστιορ;
Α: Αρχικά ήταν μόνο ο τρελός και ρεαλιστικός τρόπος που έγραφε. Η συνεργασία μας όμως προέκυψε από το γεγονός, ότι το 1945 μεταφέρθηκε – όπως και η μητέρα μου – στην Σοβιετική Ένωση καταδικασμένος σε καταναγκαστική εργασία. Ήθελα να γράψω γι΄αυτό το θέμα εξαιτίας της μητέρας μου, η οποία δεν μου έλεγε τίποτα. Όταν ήμουν παιδί η μητέρα μου μού φαινόταν ήδη γριά. Δεν ήξερα τι είναι καταναγκαστική εργασία, αλλά όταν με χτένιζε, μου έλεγε, ότι την είχαν κουρέψει γουλί γιατί είχε ψείρες ή γιατί είχε κλέψει μερικές πατάτες από κάποιο χωράφι, για να μην πεθάνει από την πείνα. Δεν μπορούσε βέβαια να καταλάβει, πόσο με πονούσε η ιστορία της εκείνη τη στιγμή. Ή έλεγε επίσης τον χειμώνα, που έπρεπε να ντυθώ ζεστά: “Ο αέρας είναι πιο κρύος από το χιόνι” ή ” Η δίψα είναι πιο βασανιστική από την πείνα”. Έπρεπε να μάθω να καθαρίζω πολύ λεπτά τις πατάτες, γιατί ήταν η βασική της τροφή, όταν ήταν στο στρατόπεδο και δεν ήταν σωστό να πετιέται τίποτα. Αυτή η συνενοχή της σε σχέση με τις πατάτες με απασχολούσε συνεχώς. Επειδή δεν έλεγε τίποτα, τα πάντα έπαιρναν στο μυαλό μου τρομακτικές διαστάσεις. Αργότερα, όταν επέμενα να μάθω και την ρωτούσα, δεν απαντούσε. Όλοι έχουμε δικαίωμα να μην μιλάμε. Αυτή η αντίληψη, ότι το να μιλήσεις, βοηθά, δεν είναι σωστή. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις, όπου βοηθά μόνο η σιωπή. Η μητέρα μου έτρωγε πάντα σαν κυνηγημένη. Φυσικά, αργότερα κοίταζα, αν και ο Όσκαρ έτρωγε με τον ίδιο τρόπο, όταν πεινούσε.
Ε: Με τον Πάστιορ κάνατε ένα ταξίδι στην σημερινή Ουκρανία, στο στρατόπεδο, όπου παλιά είχε μεταφερθεί.
Α: Ο Πάστιορ ήταν διαβητικός, όμως στο ταξίδι έφαγε μια ολόκληρη σακούλα με μπισκότα σοκολάτας κρυφά στο δωμάτιό του. Μια φορά χτύπησα την πόρτα και τον βρήκα με γεμάτο στόμα, όπως ένα παιδί. Γύρισα στο δωμάτιο μου και έβαλα τα κλάματα. Είχα σοκαριστεί. Ήμουν τόσο ευτυχισμένη που ήμασταν σ΄εκείνο το μέρος…
Ε: …στο παλιό στρατόπεδο;
Α: Ναι. Παρόλο που δεν μπορούσα να βρω γι΄αυτό μια εξήγηση. Μετά είδα ένα ντοκιμαντέρ για τον Ισπανό συγγραφέα Χόρχε Σεμπρούν. Ο Σεμπρούν επισκέφθηκε, μεγάλος πια, το Μπούχενβαλντ. Περπατούσε στους χώρους του στρατοπέδου, λες και ήταν ευτυχισμένος και έλεγε, ότι ένιωθε σαν να είχε ξαναγυρίσει στον τόπο του. Τότε συνειδητοποίησα αυτήν την αχρειότητα της μεταμόρφωσης της πιο μεγάλης δυστυχίας, η οποία μπορεί να φτάσει στο σημείο να γοητεύει κάποιον.
Ο Πάστιορ δεν ήταν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, αλλά “μόνο” σε εκείνο της καταναγκαστικής εργασίας. Στο πρώτο έκλειναν κάποιον για να πεθάνει, στο δεύτερο για να δουλέψει, παρόλο που και εκεί μπορούσε κανείς επίσης να πεθάνει ή να τον πεθάνουν, να πεθάνει από την πείνα ή το κρύο.
Ε: Οι συζητήσεις σας με τον Πάστιορ παίζουν καθοριστικό ρόλο στο βιβλίο σας “Ο άγγελος της πείνας”. Αυτός διηγείτο για το στρατόπεδο κι εσείς σημειώνατε τα λεγόμενά του.
Α: Η κατάσταση, στην οποία ήμουν κατά την διάρκεια της δουλειάς με τον Πάστορ – διήρκησε μερικά χρόνια -, μας έφερε κοντά. Ο Πάστορ είχε την ίδια ηλικία με την μητέρα μου, στο μυαλό όμως ήταν πολύ νέος. Ήταν προσεκτικός, αλλά και ευθύς, νάρκισσος, αλλά και μετριόφρων. Αυτές οι αντιθέσεις των ιδιοτήτων ήταν φανταστικές. Έμαθα πάρα πολλά από αυτόν και τον συμπαθούσα πολύ.
Ε: Ήταν εξαρχής ξεκάθαρο, ότι αυτά που γράφατε μαζί όφειλαν να διευρυνθούν μέσω της χρήσης φανταστικών στοιχείων;
Α: Ναι, εξάλλου δεν θέλαμε να γράψουμε κάποιο ιστορικό βιβλίο. Η μνήμη του τού φαινόταν έτσι κι αλλιώς ύποπτη, καθώς ένιωθε όλο και πιο ανασφαλής σε ό, τι αφορά την ακρίβεια των γεγονότων. Μάλιστα, πριν να πάμε μαζί σ΄εκείνο το στρατόπεδο, είχε πει, ότι δεν ήξερε πια, αν τον είχαν κλείσει σε στρατόπεδο. Ύστερα είχε πει, ότι τον είχαν μεν κλείσει, αλλά ότι αυτός έμοιαζε να μην το θυμάται. Στην κουβέντα μας χρησιμοποιούσε επίσης πολλές ρωσικές λέξεις, λέξεις που λέγονταν στο στρατόπεδο. Όταν το βιβλίο τέλειωσε, μου είπαν ότι αυτές οι λέξεις δεν ήταν σωστές. Ίσως με τα χρόνια να είχαν αλλάξει στο μυαλό του ή ίσως και να ήταν πάντα λάθος. Γιατί όμως να του τις στερήσω;
Ε: Ήταν η ιστορία του. Δεν είναι όμως προσβλητικό για κάποιον, όταν του καταστήσουν σαφές, ότι η ιστορία του δεν αρκεί χωρίς να χρησιμοποιηθούν και φανταστικά στοιχεία;
Α: Δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Δεν είχε αντιρρήσεις. Το ήθελε. Ήθελε όμως κάτι, που καμιά φορά δεν άντεχε. Έπρεπε να μπω μαζί του στο στρατόπεδο και έπρεπε να βγει μαζί μου απ΄αυτό. Πρόκειται για διαφορετικές κατευθύνσεις. Ωστόσο γελούσαμε απίστευτα μαζί και δουλεύαμε ο ένας τον άλλο με λόγια που λέγονται συχνά. Ποτέ όμως δεν προσβαλλόταν, πράγμα που το θεωρούσα υπέροχο για έναν ηλικιωμένο άνθρωπο, ειδικά αν σκεφτώ, πόσο συχνά ένιωθε προσβεβλημένη η μητέρα μου.
Ε: Κάποτε είχατε χαρακτηρίσει το γράψιμο ως “μία επιπλέον μη πραγματική ανακάλυψη της πραγματικής ζωής, της οποίας όμως η αντιστοιχία δεν είναι ένα- προς – ένα, αλλά ακόμα με μεγαλύτερη”. Τι σημαίνει για σας “ακόμα μεγαλύτερη”;
Α: Νομίζω ότι στην γλώσσα τα πάντα έτσι κι αλλιώς ανακαλύπτονται. Το ένα- προς – ένα δεν υπάρχει ούτε καν σε ένα επιστημονικό βιβλίο. Στον κόσμο της φαντασίας το πλασματικό πρέπει φυσικά να μοιάζει αληθοφανές και τόσο ακριβές, που να έρχεται όσο το δυνατόν πιο κοντά στο βίωμα. Μόνο όταν γράφω, κατανοώ, τι είναι εφικτό και τι όχι.
Ε: Φτιάχνετε εδώ και πάνω από τριάντα χρόνια κολάζ. Πρόσφατα μάλιστα εκδώσατε ένα καινούργιο βιβλίο. Τι είναι εκείνο που μπορούν τα κολάζ σε αντίθεση με την πρόζα;
Α: Δεν ξέρω αν μπορούν κάτι. Ξέρω μόνο ότι οι λέξεις είναι δοσμένες απ΄έξω, δεν τις σκέφτομαι και τις γράφω. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μια εντελώς διαφορετική κατάσταση. Είμαι εκείνη που συναρμολογεί. Η λέξη γίνεται ένα αντικείμενο που κανείς το παίρνει στα χέρια του και το κοιτάζει. Το εικονικό υπήρξε για μένα πάντοτε σημαντικό, σε όλα τα πράγματα. Πάντα αναζητούσα την ομορφιά. Όσο λιγότερη υπήρχε, τόσο περισσότερο εγώ την αναζητούσα. Αν δεν υπάρχει γύρω μας κάτι όμορφο, τότε μας κατατρύχει η θλίψη. Στις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες ήταν όλα διαλυμένα. Αργότερα, το πρώτο διάστημα μετά το ΄89 που ταξίδεψα, κατάλαβα, ότι η ασχήμια σε αυτές τις χώρες μοιάζει καταπληκτικά μεταξύ της, χωρίς να υπάρχει κάποια θα λέγαμε από τα πριν συνεννόηση. Η ομοιότητα είχε φτιαχτεί από την ομοιομορφία στην λεπτομέρεια, από τον κοινό σοσιαλισμό. Όλα αυτά τα χρόνια έψαχνα το ωραίο και ήθελα να έχω με κάθε μέσον λίγο απ΄αυτό, ήθελα να φτιάξω κάτι που να προσφέρει κράτημα – το ίδιο ίσχυε και για τα ρούχα ή το σπίτι.
Ε: Θα κόβατε τη λέξη “Ευρώπη” για τα κολάζ που φτιάχνετε;
Α: Δεν την έχω ποτέ ως τώρα κόψει. Με τα κολάζ δεν συνθέτω, ως γνωστόν, πολιτικά θέματα ή δοκίμια, αλλά λογοτεχνικά κείμενα.
**
(1)Η συνέντευξη δόθηκε στις δημοσιογράφους Julia Encke & Diba Shokri και δημοσιεύθηκε στην γερμανική εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung, 25.05. 2019
**
Σ.τ.μ:
AfD: Η Εναλλακτική για τη Γερμανία (Alternative für Deutschland, AfD) είναι γερμανικό ευρωσκεπτικιστικό πολιτικό κόμμα. Έχει θεωρηθεί από πολλούς ακροδεξιό κόμμα λόγω της αντιμεταναστευτικής πολιτικής του ατζέντας.
FPÖ: Το Κόμμα Ελευθερίας της Αυστρίας (Freiheitliche Partei Österreichs) είναι ένα ακροδεξιό αυστριακό κόμμα.
CDU: Η Χριστιανοδημοκρατική Ένωση της Γερμανίας( Christlich Demokratische Union Deutschlands, CDU) είναι ένα χριστιανοδημοκρατικό και συντηρητικό πολιτικό κόμμα στη Γερμανία.
Λιάο Γι Βου : (γεν.: 1958) είναι συγγραφέας, ποιητής και μουσικός κινεζικής καταγωγής.
Όσκαρ Πάστιορ (1927 – 2006): γερμανόφωνος Ρουμάνος συγγραφέας και μεταφραστής.
