Χαρτογραφώντας τις πόλεις (του Γιώργου Μ. Χατζηστεργίου)

του Γιώργου Μ. Χατζηστεργίου (*)

Χάρτες δεν είναι μόνο οι γεωφυσικοί που αποτυπώνουν τα στοιχεία της φύσης σε μια περιοχή ούτε οι «πολιτικοί» με την έκταση και τα σύνορα  επαρχιών ή κρατών. Εδώ και καιρό οι χάρτες που αφορούν τις πόλεις έχουν αποκτήσει τεράστιο ενδιαφέρον καθώς το επίκεντρο της ζωής της ανθρωπότητας έχει μεταφερθεί στο αστικό περιβάλλον. Οι χάρτες για τις πόλεις είναι πολλοί και διάφοροι. Αυτοί της Google απεικονίζουν οδό οδό το συνολικό κτισμένο περιβάλλον τού πλανήτη. Αν τους είχαμε από τη δεκαετία του 1950 θα είχαμε ζωντανή στην οθόνη μας τη νεοκλασική και εκλεκτικιστική Αθήνα πρίν από την κατεδάφισή της. Επίσης, το GPS που μας επιτρέπει να κυκλοφορήσουμε με άνεση στις δαιδαλώδεις μεγαλουπόλεις μας βασίζεται σε δυναμικούς χάρτες που δεν καλύπτουν μόνο τις γεωγραφικές συντεταγμένες μα προσφέρουν πληροφορίες για τον κυκλοφοριακό φόρτο και τις βέλτιστες διαδρομές. Υπάρχουν φυσικά και οι χάρτες του Μετρό, όπως και αυτοί που ενημερώνουν για τη θέση των Μνημείων ή των Αγορών.

Εκτός από τους χάρτες ευρύτατης κυκλοφορίας υπάρχουν και άλλοι, ειδικού σκοπού. Οι στρατιωτικοί χάρτες (ο Walter Benjamin έγραφε ότι ένας τέτοιος χάρτης του χρειάζεται προκειμένου να αντιληφθεί με επάρκεια μια πόλη), όπως και οι περίφημοι χάρτες των Καταστασιακών, του κινήματος που είχε οργανική σχέση με τον Μάη του 68 στη Γαλλία. Ενώ οι στρατιωτικοί χάρτες εκ των πραγμάτων δεν είναι διαθέσιμοι για το ευρύ κοινό, αυτούς των Καταστασιακών μπορεί κανείς να τους βρεί σε βιβλία όπως το «The Situationist City» τουSimon Sadler, MIT Press. Ενδιαφέρον έχει μεταξύ άλλων ο χάρτης των εν δυνάμει ηδονικών διαδρομών των Παρισίων. Υπάρχουν επίσης και οι «χάρτες του μυαλού», που δεν αποτυπώνονται σε χαρτί ή δεν εμφανίζονται σε ηλεκτρονικές οθόνες – δεν αναφερόμαστε σε χάρτες μυθοπλασίας που αφθονούν στη λογοτεχνία- μα είναι εξ ίσου πραγματικοί με τους άλλους, τουλάχιστον για όσους έχουν ενημερωθεί σχετικά. Όπως έχει αναδείξει ο Ηλίας Πετρόπουλος στα βιβλία του, η «Φάρα», όπως σχεδόν συνομωτικά αποκαλούσε μία κατηγορία ρεμπετών το σινάφι τους, είχε τον δικό της άτυπο χάρτη με τα στέκια και τις τοποθεσίες των «δικών της». Άλλη κατηγορία είναι μια ειδική αναζήτηση τοποσήμων, όπως είναι η ανάδειξη από τον Ian Sinclair των ιχνών του πολιτισμού του Λονδίνου του 18^ου αιώνα, στο βιβλίο του « Blake’s London: the Topographicic Sublime».

Ολες αυτές οι κατηγορίες χαρτών που σημειώσαμε, αναφέρονται και υποστηρίζουν- η κάθε μια με τον τρόπο και τη στόχευσή της- τη λειτουργία της καθημερινότητας, θεωρώντας τη δεδομένη και χωρίς να την αμφισβητούν. Αποτυπώνουν την πραγματικότητα όπως μια ακτινογραφία ή μια μαγνητική, και αυτή είναι μια πολύτιμη, χρήσιμη υπηρεσία προς τους πολίτες, μα παράλληλα τα όριά τους είναι συγκεκριμένα, καθώς εκ των πραγμάτων δεν αναδεικνύουν τη δυναμική και την εντροπία των κοινωνικών δομών. Δεν χρειάζεται να τονιστεί πόσο πολύτιμη θα ήταν μία τέτοια εκ βάθρων αποτύπωση της κοινωνίας, προκειμένου να χαραχθούν σοβαρές πολιτικές, σε αντίθεση με τον πολιτικαντισμό που αναπτύσσεται «ψαρεύοντας στα θολά νερά».

Με αυτά τα δεδομένα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι τέτοιοι χάρτες συντάχθηκαν για το Λονδίνο του 19^ου αιώνα, όπως αναδεικνύεται στο πολύτιμο βιβλίο «Charle’s Booth’s London Poverty Maps» με επιμέλεια της Mary S. Morgan, που εκδόθηκε πρόσφατα στο Λονδίνο από τους Thames and Hudson.

Οι εμβληματικοί χάρτες για τη φτώχεια και τις δουλειές στο Λονδίνο

Η εξαντλητική έρευνα του Charles Booth για την κατάσταση της φτώχειας και των δουλειών στο Λονδίνο του 1880 που αποτυπώθηκε στους χάρτες του, ήταν ένα έργο επικών διαστάσεων, χαρακτηριστικό ανάλογων κορυφαίων ενεργειών της Βικτωριανής εποχής. Με μια στρατιά ερευνητών πληρωμένων των περισσότερων από τον ίδιο, διέτρεξαν ολόκληρο το Λονδίνο, τη μεγαλύτερη πόλη του πλανήτη τότε, με τέσσερα εκατομμύρια κατοίκους. Οι καταγραφές τους γέμισαν 450 σημειωματάρια. Επισκέφθηκαν σπίτια και χώρους εργασίας, πολυκαταστήματα και βιοτεχνίες, υπαίθριες αγορές, παμπ, λέσχες, χώρους του τζόγου και της μουσικής, ποκίλα ενδιαιτήματα κατοίκησης, καθώς και εκκλησίες όλων των δογμάτων. Συνέλεξαν πληροφορίες για τις συνθήκες κατοίκησης, τα ενοίκια, τον οικογενειακό προϋπολογισμό, την απασχόληση και τα όποια κέρδη, την κατάσταση της υγείας των ενοίκων, μαζί με συμπληρωματικές πληροφορίες για το φαγητό, την εκπαίδευση, την κατανομή των φύλων και τις γεννήσεις, η σχέση με την ευρύτερη κοινωνία και άλλα πολλά σχετικά.

Τα αποτελέσματα κωδικοποιήθηκαν σε λίστες, στατιστικά δεδομένα και χάρτες. Τρεις ήταν οι βασικές κατηγορίες της έρευνας: Φτώχεια, Δουλειές, Θρησκεία. Η θρησκεία δεν αφορούσε τόσο μια γενική κατάταξη, όσο τις πολλές θρησκευτικές υποδιαιρέσεις που λειτουργούσαν παραδοσιακά στην Αγγλία στα πλαίσια του χριστιανισμού. Παράλληλα αφορούσε και τους εβραίους που ήλθαν κυνηγημένοι από τη Ρωσία, τους καθολικούς Ιρλανδούς που έφυγαν από τον τόπο τους εξ αιτίας καταστροφικών σοδειών της πατάτας, και βεβαίως τους απόγονους των Ουγενότων που έφυγαν από τη Γαλλία για να αποφύγουν τη σφαγή της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου.

Οι χάρτες για την αποτύπωση της φτώχειας έμειναν στην Ιστορία και εξακολουθούν σήμερα να εντυπωσιάζουν. Οι οδοί χρωματίζονται με έξι χρώματα ή συνδυασμούς τους. Με μαύρο και βαθύ μπλε σημειώνονται οι «πολύ φτωχοί» που ζούν σε τοξικές συνθήκες ή σε κατάσταση ζητείας. Με απαλό μπλε αποτυπώνονται οι «φτωχοί» που παλεύουν διαρκώς «να κρατήσουν το κεφάλι έξω από το νερό», ενώ όσοι ζουν σε μια σχετική άνεση χρωματίζονται ροζ. Οι εύποροι και πολύ εύποροι χρωματίζονται με κόκκινο ή χρυσό αντιστοίχως. Να σημειωθεί ότι η τάξη των γαιοκτημόνων δεν συμπεριλαμβάνεται κατά πλειοψηφία σ’αυτή την αποτύπωση, καθώς ζεί παραδοσιακά σε μεγάλα κτίρια κοντά στις γαίες τους.

Η έκδοση των χαρτών σε 17 τόμους το 1902 προκάλεσε πάταγο στο Λονδίνο. Ολοι μιλούσαν για τη φτώχεια, μα τη θεωρούσαν σχετικά περιορισμένη. Ο Booth κατέδειξε ότι πολύ πάνω από το ένα τρίτο του πληθυσμού ζούσε στην ένδεια. Μα ποιος ήταν ο Booth και τί τον παρακίνησε σ’αυτή την έρευνα κολοσιαίων διαστάσεων;  Ο Booth ήταν ένας ερασιτέχνης ερευνητής με ταλέντο στα μαθηματικά. Ο πατέρας του ήταν ένας εφοπλιστής του καιρού του, με έδρα το Λίβερπουλ, και ο ίδιος συνέχισε την οικογενειακή επιχείρηση. Σε αντίθεση με το αυστηρό θρησκευτικό κλίμα του πατρικού του, ο ίδιος εμπνεόταν από τον θετικισμό, μια πίστη στον άνθρωπο μάλλον παρά στον Θεό. Η φρίκη της φτώχειας τον συγκλόνιζε και αναζητούσε τρόπους να κάνει κάτι γι’αυτό. Ο γάμος του με τη Mary Macauley τον εισήγαγε στον κύκλο της «πνευματικής αριστοκρατίας» του Λονδίνου και με μια ομάδα ανθρώπων που τους απασχολούσαν σοβαρά αυτά τα θέματα. Για παράδειγμα, η Beatrice Potter, εξαδέλφη της συζύγου του, ήταν σοσιαλίστρια της Fabian Society και συνιδρύτρια του London School of Economics, και οπωσδήποτε βοηθός του Booth στο έργο του.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο δηλωμένος καταστατικός σκοπός της Fabian Society που ιδρύθηκε το 1884 είναι « η προώθηση μεγαλύτερης ισότητας στα πεδία της ισχύος, του πλούτου και των ευκαιριών, καθώς και της αξίας της συλλογικής δράσης και της υπηρεσίας στο δημόσιο καλό, μιας δημοκρατίας που είναι ενεργή, ανεκτική και λογοδοτεί…» Καταλήγοντας, με βάση την κριτική της Alison Light, ο Booth  εμπνέεται από τον συνδυασμό μιας έντονης διανοητικής περιέργειας, μιας βαθειάς ενσυναίσθησης, μιας έντονης αίσθησης ηθικής υποχρέωσης, όπως και από ένα εδραίο εργασιακό ήθος. Δεν ήταν μόνος και δεν εννοούμε μόνο τον κύκλο του Λονδίνου και τη στρατιά των συνεργατών του, αρκετοί από τους οποίους δούλεψαν εθελοντικά. Μεγάλες προσωπικότητες της Βικτωριανής επιχής, όπως ο Κάρολος Ντίκενς και η Ελίζαμπεθ Γκάσκελ με τα βιβλία τους που αναδείκνυαν τις συνθήκες διαβίωσης της κοινωνίας , ο Φρίντριχ Ενγκελς με το μνημειώδες βιβλίο του « Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» που αναφερόταν στις συνθήκες κατοίκησης στη βιομηχανική πόλη του Μάντσεστερ, και πολλοί άλλοι, όπως και ποικίλες συλλογικότητες, έβαλαν πλάτη προκειμένου να αλλάξουν οι συνθήκες. Επί πλέον, είχαν προηγηθεί στο πεδίο αυτό ήδη από τον 18^ο αιώνα μεγάλες μορφές σαν τον William Blake, όπως θαυμάσια γράφει ο Simon Cole στο βιβλίο του « William Blake’s Mystic Map of London».

Η ενέργεια που εκλύουν ακόμα και σήμερα οι Χάρτες του Booth είναι τεράστια, όπως όλα τα μεγάλα εμπνευστικά έργα όλων των εποχών. Αυτά που μπορεί να έχουν σημασία για τη σημερινή Ελλάδα και τις προοπτικές της είναι: η σημασία της ενσυναίσθησης σε σχέση με την κοινωνία και τις ανάγκες της, η φλόγα της προσφοράς, όπως και η ανάγκη να τίθενται με τη μεγαλύτερη επιστημονική επάρκεια τα προβλήματα ώστε να υπάρξει η πιθανότητα να λυθούν.

(*) Ο Γιώργος Μ. Χατζηστεργίου είναι πολιτικός μηχανικός που γράφει. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια το βιβλίο του « Ο πολιτισμός των φαντασμάτων»