της Μαρίζας Ντεκάστρο
Στο άρθρο του Δημήτρη Σωκιαλίδη, με τίτλο Το φαινόμενο Χαράρι, ο αναγνώστης διαβάζει μια εμπεριστατωμένη κριτική αποτίμηση του έργου Sapiens, Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου.
Στο παρόν άρθρο θα σχολιάσω τη δεύτερη εκδοχή του, με τον τίτλο Sapiens, μια εικονογραφημένη ιστορία: Η γέννηση του ανθρώπου, δηλαδή τη μετατροπή του πρώτου μέρους, από τα τέσσερα του έργου, σε graphic novel- εικονογραφημένο μυθιστόρημα που διηγείται εκλαϊκευμένα την πορεία επικράτησης του homo sapiens στον πλανήτη.
Στα βιβλία για νέους που πραγματεύονται σύνθετα ζητήματα έχει σχεδόν καθιερωθεί να χρησιμοποιείται ο διάλογος, μεταξύ ενός γνώστη-ειδικού επί του θέματος και του νεαρού αναγνώστη, ως μέσο πιο άμεσο και ζωντανό ώστε να διερευνηθεί και να εξηγηθεί το περιεχόμενο εννοιών όπως, για παράδειγμα, ο ρατσισμός, το Ολοκαύτωμα, η πολιτική, η οικονομία, κ.ά. Ενδεικτικά αναφέρω: J. D. Vincent Μιλώντας για το Σεξ στην κόρη μου (Πατάκης, 2012), M. Ferro, Εξηγώντας τον 20ο αιώνα στον εγγονό μου (Πολύτροπον, 2008), A. Wieviorka, Το Άουσβιτς όπως το εξήγησα στην κόρη μου (Πόλις, 2013), Φ. Σαβατέρ Μιλώντας στον γιο μου για τη Δημοκρατία και την Πολιτική, Μιλώντας στον γιο μου για την Ηθική και την Ελευθερία (Πατάκης, 2010 και 2008), Τεύκρος Μιχαηλίδης, Μιλώντας στην Άννα για τα μαθηματικά (Πατάκης, 2014), κ.ά. Ανάλογες πρόσφατες εκδόσεις που στηρίζονται στον διάλογο, μεταξύ ειδικών αυτή τη φορά, Η ιστορία των εικόνων για παιδιά, των David Hokney & Martin Gayford και Η ιστορία της μουσικής για παιδιά, των Mary Richards & David Schweitzer (Καπόν).
Ο διάλογος είναι μια παιδαγωγική τεχνική που εφαρμόζεται στην διδασκαλία με στόχο τη συμμετοχή των εκπαιδευομένων στη μαθησιακή διαδικασία, αλλά και ένα συγγραφικό τέχνασμα που υποκαθιστά, όταν πρόκειται για βιβλία, τη δια ζώσης επικοινωνία: νοερά και ασυνείδητα, ο αναγνώστης αισθάνεται μέλος μιας ομάδας συζητητών και συχνά ταυτίζεται με τον ερωτώντα. Μέσω του διαλόγου δημιουργείται η ενεργητική συνθήκη η οποία παρακινεί τον αναγνώστη να αναρωτηθεί, να ψάξει, να σκεφτεί, να καταλάβει, με δυο λόγια να βουτήξει στο θέμα.
Ακολουθώντας την παραπάνω λογική, ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι, και η δημιουργική ομάδα που διεκπεραίωσε την ιδέα του graphic novel, περνώντας από το ένα θέμα στο άλλο και συνδέοντας την ποικιλία τους, σχεδίασε αφενός ένα πολυπρισματικό και πολυθεματικό σενάριο της διαχρονικής εξέλιξης του ανθρώπου σε ανθρωπολογικό, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτισμικό επίπεδο και αφετέρου εισήγαγε πρωταγωνιστές/ συνομιλητές.
Ανάλογα με τις ανάγκες της αφήγησης και της τεκμηρίωσής της, και εκτός από τον ίδιο τον Χαράρι και τη μικρανεψιά του Ζωή, στην αφήγηση παίρνουν μέρος πολλά ακόμα πρόσωπα. Υπαρκτά, όπως ο καθηγητής ανθρωπολογίας και εξελικτικής ψυχολογίας Ρόμπιν Ντάνμπαρ, ή επινοημένα, όπως η Δρ. Φαντασία η οποία ειδικεύεται στις ιδέες που δίνουν τη συνοχή στις μεγάλες κοινωνικές ομάδες (μυθολογία, θρησκεία, νόμοι, το αίσθημα του ανήκειν…).
Μερικά πρόσωπα εγγράφονται στο βιβλίο με διπλή υπόσταση, όπως για παράδειγμα, η καθηγήτρια βιολογίας Σαρασβάτι, η οποία αναλαμβάνει να ξεκαθαρίσει το θέμα της κατάταξης των ειδών. Μοιάζει φανταστικός χαρακτήρας, όμως μια σύντομη έρευνα στο Google εμφανίζει δύο καθηγήτριες βιολογίας με αυτό το όνομα να διδάσκουν η μια στο πανεπιστήμιο του Μπάνγκαλορ και η δεύτερη στο πανεπιστήμιο του Τεννεσσί. Επίσης αναφέρεται η συνονόματη ινδουιστική Σαρασβάτι, θεότητα των τεχνών και της επιστήμης. Ο Χαράρι τις κάνει ένα προκρίνοντας την επιστήμη και αφήνοντας έξω τη θεά του κόσμου της φαντασίας.
Οι μεταξύ τους συζητήσεις, οι συνομιλίες με ανθρώπους άλλων εποχών, το συνεχές μπρος πίσω στον χρόνο τροφοδοτούνται και ανατροφοδοτούνται από τις απορίες της νεαράς και ημών των αναγνωστών και διαπλέκονται με τις κοινωνικές εμπειρίες και τις επιστημονικές γνώσεις όλων των ανύπαρκτων και υπαρκτών προσώπων που παρελαύνουν στις σελίδες.
Τα πάντα (έννοιες, εποχές, φυσικό /δομημένο περιβάλλον, πολιτισμός, μνημεία, ομάδες, πρόσωπα…) αποδίδονται εικονογραφικά ώστε ο αποδέκτης να κατανοήσει τους παράγοντες που επηρέασαν την πορεία της κοινωνίας των sapiens μέχρι τις μέρες μας. Οι εικόνες προσθέτουν αναρίθμητες πληροφοριακές αναφορές διευρύνοντας τη συζήτηση γύρω από πολλά και ποικίλα πολιτισμικά φαινόμενα, παλαιότερα ή σημερινά, τις δράσεις προσωπικοτήτων ή κινημάτων που επηρέασαν το φαντασιακό των ανθρώπων -την ποπ κουλτούρα (μουσική, μόδα, σούπερ ήρωες των κόμικ, καρέ εικονογραφημένα σε διάφορα στιλ, π.χ. Ρόι Λιχτενστάιν, Μικελάντζελο, κ.ά.), τα φαινόμενα των καιρών (διαφήμιση, τηλεπαιχνίδια, λόττο), την εξέλιξη των ιδεών, των επιστημών, τις συμπεριφορές, τις κοινωνικές αλλαγές. Όλα ενορχηστρώνουν ένα σφιχτοδεμένο σύνολο, οργανώνουν τη ροή της αφήγησης, νοηματοδοτούν και υποστηρίζουν τα λεγόμενα εξάπτοντας την περιέργεια, δημιουργούν συνειρμούς και ερωτήματα αποκαλύπτοντας, εν τέλει, στον μη γνώστη την πολυπλοκότητα της οντότητας «άνθρωπος».
Το Sapiens, μια εικονογραφημένη ιστορία: Η γέννηση του ανθρώπου απευθύνεται κατ’ αρχήν σε ενηλίκους. Αποκτά όμως διηλικιακό περιεχόμενο χάρη στις ερωτήσεις του κοριτσιού – άλλωστε το έργο «φαίνεται» πως γράφτηκε για τη Ζωή και τις απορίες της, αλλά φυσικά και για όλους εμάς που δεν γνωρίζουμε και διψάμε για γνώση.
Προσωπικά ανακάλυψα στον Χαράρι έναν αφάνταστα χαρισματικό παραμυθά! Έναν ιστορικό επιστήμονα που γνωρίζει τη δύναμη της αφήγησης και πώς να τη χρησιμοποιεί.
Αφέθηκα λοιπόν στη γοητεία του και περιμένω το επόμενο έργο που δήλωσε πως σχεδιάζει, ένα ανάλογο βιβλίο ειδικά για το παιδικό κοινό.
Yuval Noah Harari &David Vandermeulen, Sapiens, μια εικονογραφημένη ιστορία: Η γέννηση του ανθρώπου, Εικ. Daniel Casanave, Μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2020.
Βρες το εδώ
