Brain storming: Μικρασιατική καταστροφή στην παιδική λογοτεχνία (της Μαρίζας Ντεκάστρο)

0
1387

 

της Μαρίζας Ντεκάστρο

 

Με φόντο τον πόλεμο στην Ουκρανία, και στην αντίληψη μιας επετειακής λογικής, όπως συνέβη με τα παιδικά βιβλία του 2004, έτους των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας και πέρσι για το 1821, όσα έχουν θέμα τη Μικρασιατική καταστροφή αποκτούν νέα επικαιρότητα και θα διαβαστούν οπωσδήποτε σε σχολικές τάξεις και βιβλιοθήκες σε αναγνωστικά προγράμματα φιλαναγνωσίας.

Πώς παρουσιάζεται λοιπόν σήμερα το 1922 στα παιδικά/νεανικά βιβλία μέσω της μυθοπλασίας, ώστε να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο γνώσης και διαχείρισης αυτών των γεγονότων που θα παρακινήσει τους νεαρούς αναγνώστες να συζητήσουν και να αναπτύξουν προβληματισμούς για τον πόλεμο, τους πρόσφυγες, τις μειονότητες, τα δικαιώματα, τις διεκδικήσεις, τη διεθνή πολιτική σκακιέρα;

Διατρέχοντας τα ελληνικά παιδικά βιβλία, είναι κοινή διαπίστωση ότι η παιδική λογοτεχνία έχει, ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, μια διαπαιδαγωγική και επιμορφωτική διάσταση η οποία διαπνέεται από εθνική χροιά και έχει την πρόθεση, ανάμεσα σε άλλα, να υπενθυμίσει και να διατηρήσει τις πολιτισμικές παραδόσεις του ελληνισμού (έθιμα, ορθοδοξία) και την ιστορική μνήμη.

Από τον μακρύ κατάλογο των σχετικών βιβλίων, θα αναφερθώ σε εννέα καινούριες εκδόσεις και μία σημαντική επανέκδοση.

Μυθιστορήματα

Διαβάζοντας, διαπίστωσα να έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά, με πρώτο τα ιστορικά γεγονότα να καταγράφονται στο λογοτεχνικό σώμα τους μέσα από αφηγηματικές περιγραφές και διαλόγους που αξιοποιούν ιστορικά τεκμήρια στο πλαίσιο οικογενειακών ιστοριών/αυτοβιογραφικών ενθυμήσεων και ημερολογιακών καταγραφών.

Στη σκιά του Κεμάλ και των γεγονότων, οι αφηγήσεις αξιοποιούν διαφορετικές τεχνικές:

  • Εναλλαγές στα πρόσωπα που αφηγούνται και στην οπτική γωνία που υιοθετείται κάθε φορά
  • Πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις σύγχρονες με τα γεγονότα- παιδιά του τότε (παππούδες -γιαγιάδες σήμερα) που διηγούνται στους απογόνους τους με την απόσταση του χρόνου όσα έζησαν
  • Φανταστικούς αντιπροσωπευτικούς χαρακτήρες ντόπιων Ελλήνων και Τούρκων, επώνυμες προσωπικότητες -Χρυσόστομος, πολιτικοί και στρατιωτικοί, ανώνυμοι στρατιώτες, κ.ά.
  • Τέλος, χρησιμοποιούνται συνδετικοί κρίκοι που δένουν την πλοκή, δηλ. κειμήλια που συντηρούν και επικαιροποιούν τη μνήμη, όπως στο Το νερό της λησμονιάς, της Μαρίας Δασκαλακη (ένα μενταγιόν), και στο Μέλι και Μελέκ, της Βάνας Μαυρίδου (ένα κεντημένο πανί, ένα κλειδί, ένα σεντούκι, κ.ά.).

 

Οι χαρακτήρες

Οι ενήλικοι, άνδρες και γυναίκες, αγωνιούν για τη δραματική κατάσταση, αναπολούν τη ζωή που κινδυνεύει να χαθεί, ή ζώντας ένα δύσκολο παρόν αναφέρονται με νοσταλγία στο παρελθόν που χάθηκε.

Οι ενήλικοι προστατεύουν τα μικρότερα παιδιά, τα οποία παρατηρούν και σχολιάζουν προσπαθώντας να καταλάβουν τι συμβαίνει. Όταν πυκνώνουν τα δραματικά γεγονότα, τα παιδιά μοιραία περνούν απότομα από την ανεμελιά και την παιδικότητα στη ενηλικίωση πριν την ώρα τους. Τα περισσότερα είναι κορίτσια.

Ως προς την κοινωνική θέση των Ελλήνων, επαναλαμβάνεται ένα σταθερό μοτίβο: οι Σμυρνιοί ήταν εύποροι αστοί, με μεγάλες οικογένειες, τα παιδιά τους φοιτούσαν στα καλά σχολεία, κατοικούσαν σε μεγάλα σπίτια, είχαν υπηρετικό προσωπικό από τις δύο κοινότητες, όπως στο Η Μυρτώ και η Σμύρνη των θαυμάτων, των Ζ. Ζαμπακίδη-Β. Μαρκάκη. Οι φιλικές σχέσεις και οι σχέσεις καλής γειτονίας με τους Τούρκους, καθώς και οι παιδικές ελληνοτουρκικές φιλίες επανέρχονται σε όλα τα μυθιστορήματα, και αξιοποιούνται για να αναδυθεί και να διατηρηθεί η μνήμη. Για παράδειγμα, στα εικονογραφημένα Μέλι και Μελέκ, της Βάνας Μαυρίδου και Υπόσχεση της Άννα Κονόμος (σημαντική επανέκδοση), οι εγγονές των παλαιών φιλενάδων συναντιούνται στο σήμερα και θυμούνται.

Πολιτισμικές αναφορές δίνουν το χρώμα της Μικρασίας: φαγητά, γλυκά, μουσική,   νοικοκυροσύνη, συνήθειες, φιλοξενία.

Οι Σμυρνιές, παρότι αντιμετωπίστηκαν από τους Ελλαδίτες ως «ελαφρές», ήταν «χρυσοχέρες» και βιοπορίστηκαν στη νέα πατρίδα ως μοδίστρες. Είναι κι αυτό ένα από τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα.

Το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα, καθώς και η κοινή χρήση λέξεων και εκφράσεων από Έλληνες και Τούρκους, προσδίδουν αληθοφάνεια και εικονογραφούν τις ειρηνικές σχέσεις μεταξύ των κοινοτήτων.

Τα περισσότερα μυθιστορήματα επιδιώκουν την πρόκληση έντονων συναισθημάτων και συγκίνησης για τα δραματικά που υπέστησαν οι Μικρασιάτες. Οι σκηνές της καταστροφής σοκάρουν χωρίς αμφιβολία τους αναγνώστες, επειδή τα ίδια τα περιγραφόμενα είναι επί της ουσίας τραγικά ανεξάρτητα από το πώς τα αποδίδουν οι συγγραφείς.

Στην πλειονότητά τους τα σχετικά μυθιστορήματα έχουν δοσμένη και επαναλαμβανόμενη πλοκή- το πριν, το κατά τη διάρκεια, το μετά. Επεξεργάζονται και γράφουν όσα πρέπει να ειπωθούν ώστε να διεκπεραιωθούν όλες οι όψεις των γεγονότων- συνοπτικά, πώς ζούσαν οι Μικρασιάτες, πώς επέζησαν, τι έχασαν, πώς ξανάφτιαξαν τη ζωή τους. Το αποτέλεσμα είναι ότι δημιουργούν την αίσθηση πως έχεις ξαναδιαβάσει κάπου αλλού την ίδια ιστορία.

Χωρίς λοιπόν να πρωτοτυπούν, η αδύναμη μυθοπλασία αναπλάθει τα γεγονότα με πρόθεση να διδάξει τι συνέβη. Ο διδακτισμός είναι άμεσος καθώς απορρέει από τις επιβεβλημένες και λεπτομερείς πληροφορίες που υποστηρίζουν το περιεχόμενο, αλλά και έμμεσος αφού προσανατολίζει ιδεολογικά τον αναγνώστη (π.χ. ο λαμπρός πολιτισμός της Ιωνίας, οι αρχαίοι συγγραφείς, η γη των προγόνων μας, κλπ).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα βιβλία που ξεφεύγουν από τον κανόνα, το καθένα για διαφορετικούς λόγους.

Το αγόρι στο θεωρείο, της Αγγελικής Δαρλάση.

Είναι το μυθιστόρημα που εστιάζει στην εγκατάσταση των προσφύγων στην Αθήνα μετά την καταστροφή της Σμύρνης. Λίγοι γνωρίζουν, πόσο μάλλον οι νέοι, ότι το κράτος διέθεσε τα θεωρεία του Εθνικού θεάτρου δίνοντας ένα καινούριο σπίτι στις οικογένειες που σώθηκαν. Οι δυσκολίες, οι πληγές, οι πραγματικές απώλειες αλλά και οι φαντασιώσεις που κατατρέχουν τον ήρωα, η καχυποψία ένθεν και ένθεν, η ανιδιοτέλεια και η αλληλοβοήθεια μεταξύ των πολλών, καθώς και οι ελπίδες για καινούργιο ξεκίνημα στη νέα πατρίδα συγκινούν βαθιά τον αναγνώστη. Συγκινεί η προσπάθεια να γιατρευτούν μικροί και μεγάλοι με την παράσταση της Τρικυμίας του Σαίξπηρ που ανεβάζουν τα προσφυγόπουλα από τα σπαράγματα του έργου που ανακάλυψε σε μια αποθήκη ο ήρωας. Ένα εξαιρετικά σύνθετο μυθιστόρημα στο οποίο η συγγραφέας αναπλάθει με μαεστρία ένα κομμάτι της ελληνικής ιστορίας σχετικά άγνωστο ρίχνοντας μια ασυνήθιστα ρεαλιστική και λυρική ματιά πάνω στους –δικούς μας- πρόσφυγες. Το μυθιστόρημα διασκευάστηκε ως θεατρικό έργο και παίζεται στο φυσικό του χώρο φέτος το χειμώνα.

 

 

Το Πέρασμα, της Λίλης Λαμπρέλλη.

Ένα από τα ελάχιστα βιβλία που διαθέτουν πηγαία λογοτεχνικότητα, δηλ. ο λόγος έχει τη δύναμη να μεταπλάσει το σοκ που βίωσαν οι μυθιστορηματικοί ήρωες στα δραματικά περιστατικά στα οποία βρέθηκαν μάρτυρες, όπως το μασκάρεμα των αγοριών με κοριτσίστικα ρούχα για να μην τα πάρουν οι Τούρκοι, τους ομαδικούς τάφους, τις εξαιρετικά ρεαλιστικές περιγραφές σκηνών αλλοφροσύνης στους δρόμους της Σμύρνης, την επέλαση των Τσετών, τις σφαγές, την εξαθλίωση των στρατιωτών και του γενικού πληθυσμού, τον ηρωισμό και τον ανθρωπισμό σε στιγμές του πολέμου.

Τζιέρι μου, 1922, της Φωτεινής Στεφανίδη.

Πόσες φορές δεν ρωτήσαμε τους δικούς μας για το ένα και τ’ άλλο της ζωής τους, και πόσες άλλες τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας εμάς, θέλοντας να μάθουν, έστω και ανάκατα, ποιοι είμαστε και τι ζήσαμε. Στο πυκνό συναισθημάτων ολιγοσέλιδο βιβλίο, η συγγραφέας, το τζιέρι, κουβεντιάζει με τη γιαγιά της δύο μήνες προτού τη χάσει, και δένει σε τρία σύντομα κεφάλαια –πριν, τότε, μετά την Μικρασιατική καταστροφή- τις ασύνδετες ενθυμήσεις της, συνθέτοντας την οικογενειακή και την προσωπική της ιστορία. Όπως η Λίλη Λαμπρέλλη, έτσι και η  Φωτεινή Στεφανίδη έχει το χάρισμα να γράφει αισθαντικά, όπως άλλωστε ζωγραφίζει!

Η μαϊμού του βασιλιά, του Φίλιππου Μανδηλαρά.

Με πυρήνα το πραγματικό γεγονός του θανάτου του βασιλιά Αλέξανδρου από το δάγκωμα της μαϊμούς. Ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας τη φαντασία του δημιουργεί μια ανεξάρτητη πλοκή περί το 1922 στην οποία εγκιβωτίζονται αρμονικά πληροφορίες για τα πολιτικά διεθνή και ελληνικά γεγονότα της εποχής, οι οποίες χωρίς να διαταράσσουν τη μυθοπλασία, λειτουργούν συνειρμικά ωθώντας τον αναγνώστη να προσεγγίσει το θέμα από διαφορετικές πλευρές. Το διάβασα σαν υβριδικό λογοτεχνικό βιβλίο.

Το γαλάζιο που μας ενώνει, του Αντώνη Σέργη.

Ο εντεκάχρονος Οδυσσέας (Ελύτης) θυμώνει με τους γονείς του που τού χαλούν τις καλοκαιρινές διακοπές στις Σπέτσες εξαιτίας της φιλοξενίας στο σπίτι τους μιας οικογένειας Μικρασιατών προσφύγων. Σ’ αυτό το μυθιστόρημα έχουμε τον μικρό Ελλαδίτη που προσπαθεί να καταλάβει. Περισσότερο απ’ όσα ακούει στις συζητήσεις των μεγάλων, ο σχεδόν συνομήλικος φιλοξενούμενος είναι εκείνος που θα τον ευαισθητοποιήσει για το τι σημαίνει πρόσφυγας.

 

Βιβλία γνώσεων

Βιβλίο όπου τη μυθοπλασία συνθέτουν οι ίδιες οι προσφερόμενες γνωστικές πληροφορίες, είναι το Για να ζούμε ενωμένοι, Νίκες και ήττες μιας μεγάλης ιδέας, της Ελένης Σβορώνου. Το βιβλίο, σαν ένας μεγάλος διάλογος θέτει ερωτήματα και δίνει απαντήσεις ώστε να κατανοηθούν οι πολύπλοκες πολιτικές καταστάσεις, εθνικές και διεθνείς, που οδήγησαν στα δραματικά γεγονότα. Η συγγραφέας αποφεύγει συστηματικά τις προσωπικές εκτιμήσεις επιδιώκοντας την ενημέρωση του νεανικού κοινού για την πορεία των πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων μέχρι την καταστροφή του μικρασιατικού ελληνισμού της και τη διατύπωση μιας μεθόδου προσέγγισης του ιστορικού γίγνεσθαι.

Το  graphic novel, 1922, Το τέλος ενός ονείρου, του Θανάση Πέτρου, μπορεί, και προτείνω, να διαβαστεί σαν βιβλίο γνώσεων με τη ρεαλιστική απόδοση της πορείας του ελληνικού στρατού, τις νίκες και τις ήττες του

 

Βιογραφίες

Η Μαριάννα Κουμαριανού, στο Δέλτα όπως Διδώ, έγραψε με την προοπτική να ζωντανέψει τη Μικρασιάτισσα συγγραφέα, χρησιμοποιώντας ποικίλες ιστορικές πηγές -κείμενα, αποσπάσματα από ημερολόγια, περιστατικά της ζωής της, ενώ δεν παρέλειψε να την εικονογραφήσει με ζητήματα που αναφέρονται στο γενικό ιστορικό περιβάλλον μέσα στο οποίο κινήθηκε.

Μια δεύτερη, τρόπον τινά, βιογραφία της πόλης αυτή τη φορά, από τη σύστασή της στην αρχαιότητα και μέχρι την καταστροφή είναι το βιβλίο με τίτλο Σμύρνη, η αρχόντισσα της Μικράς Ασίας, το Παρίσι της Ανατολής, και οι ομορφιές μιας από τις πιο ξακουστές πόλεις του ελληνισμού, από τη συγγραφέα Θεοδώρα Λούφα-Τζοάννου.

Αν και οι βιογραφίες δεν έχουν άμεσο στόχο την καλλιέργεια της ιστορικής παιδείας, συν-διαμορφώνουν απόψεις και εκτιμήσεις για πρόσωπα, καταστάσεις, ιδέες και εποχές χωρίς προσπαθούν να φανατίζουν και προκρίνοντας ιδεολογικά την ειρηνική συνύπαρξη αντί του μίσους.

Εικονογράφηση

Οι εικονογραφήσεις των βιβλίων μπορούν να διαβαστούν ως παράλληλο κείμενο. Μέσω των εικόνων, ο αναγνώστης μπαίνει στη ‘συνθήκη’, δηλ. αντλεί πληροφορίες για την εποχή, μαθαίνει, συνδυάζει ήδη αποκτημένες γνώσεις, κάνει αναγωγές.

Όλοι ανεξαιρέτως οι καλλιτέχνες που εικονογραφούν έχουν ως βάση φωτογραφικά ντοκουμέντα της περιόδου, τα οποία μεταμορφώνουν εικαστικά διατηρώντας στοιχεία τους.

Συνοψίζοντας:

Με φόντο την ανάκληση και τη διατήρηση της μνήμης, κεντρική αφηγηματική γραμμή είναι η αφύπνιση του αναγνώστη- το πριν- με τη χρονολογική παρουσίαση των γεγονότων και τις περιγραφές της ζωής των Μικρασιατών, το κατά τη διάρκεια -η σκληρότητα του πολέμου και τα δεινά των Μικρασιατών τις μέρες της καταστροφής, η προσφυγιά, οι δυσκολίες της εγκατάστασης στην Ελλάδα, η νοσταλγία και οι αναμνήσεις- το μετά. Και το κάνουν με τόση συνέπεια που η συνδυασμένη ανάγνωσή τους θα μπορούσε να υποστηρίξει ένα ευρύ αναγνωστικό πρόγραμμα λογοτεχνίας με θέμα τη Μικρασιατική καταστροφή.

 

INFO

Μαρία Δασκαλάκη, Το νερό της λησμονιάς, Μίνωας, 2021

Ζήνων Ζαμπακίδης- Βασιλική Μαρκάκη, Η Μυρτώ και η Σμύρνη των θαυμάτων, εικ. Άννα Τζώρτζη, Πατάκης, 2022

Άννα Κονόμος, Υπόσχεση, εικ. Ντανιέλα Σταματιάδη, Ποταμός, 2022

Μαριάννα Κουμαριανού, Δέλτα, όπως Διδώ, εικ. Φίλιππος Φωτιάδης, Καλέντης, 2021

Λίλη Λαμπρέλλη, Το πέρασμα, εικ. Κατερίνα Βερούτσου, Πατάκης, 2022

Θεοδώρα Λούφα-Τζοάννου, Σμύρνη η αρχόντισσα της Μικράς Ασίας, εικ. Μιχάλης Λουκιανός, Άγκυρα, 2021

Φίλιππος Μανδηλαράς, Η μαϊμού του βασιλιά, Πατάκης, 2021

Ελένη Σβορώνου, Για να ζούμε ενωμένοι, Νίκες και ήττες μιας μεγάλης ιδέας, εικ. Χρήστος Κούρτογλου, Μεταίχμιο, 2022

Αντώνης Σέργης, Το γαλάζιο που μας ενώνει, Ψυχογιός, 2022

Φωτεινή Στεφανίδη, Τζιέρι μου, 1922, Καλειδοσκόπιο, 2022

Βάνα Μαυρίδου, Μέλη και Μελέκ, εικ. Ρένια Μεταλληνού, Διόπτρα, 2021

Θανάσης Πέτρου, 1922, Το τέλος ενός ονείρου  (graphic novel), Ίκαρος, 2021

 

Όλα τα βιβλία του άρθρου αναζητήστε τα εδώ

Προηγούμενο άρθροΑπό τη μεταπολίτευση στη Χιλή (με 100 λέξεις του Δημήτρη Φύσσα)
Επόμενο άρθροΠοίηση στο Μαουτχάουζεν, στο Μελκ, στο Έμπενζεε (της Αννίτας Π. Παναρέτου)

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ