της Δέσποινας Παπαστάθη (*)
Ζωή μου μελιμέλανη
Τη μέρα άδραξε.
Ρόδο
προσφέρουν οι αψίδες του αγαθού.
Μύρισε,
πριν αλύτρωτο μαραθεί.[1]
γράφει η Αθηνά Παπαδάκη στην νέα ποιητική συλλογή της με τίτλο Σήμερον από τις εκδόσεις Κουκκίδα (Αθήνα 2021), ισορροπώντας «την ελεγειακή προδιάθεση με μια ζυγισμένα αποστασιοποιημένη θέαση του κόσμου»,[2] στοιχείο που διακρίνει την ποιητική της γραφή από τις απαρχές αυτής έως και σήμερα. Φωνή διακριτή, αναγνωρίσιμη και με ιδιότυπο προσωπικό ύφος, η Παπαδάκη ξεχωρίζει στον πυρήνα των ποιητών της λεγόμενης Γενιάς του ’70, προσφέροντάς μας πλούσια σε παραστάσεις του έξω και μέσα –έστω και σιωπηλότατου–[3] κόσμου ποιήματα. Παρά το γεγονός πως «τα ποιήματα της γενιάς του ’70 δεν υπόσχονται να εξηγήσουν με κάθε δυνατή λεπτομέρεια το Παν-Εν»,[4] η Παπαδάκη κατορθώνει «να ανάγεται την ίδια στιγμή από το καθημερινό στο μεταφυσικό, από το εφήμερο στο συμπαντικό»,[5] δίνοντας μέσω της ποίησής της απαντήσεις σε καίρια ζητήματα της ύπαρξης.
Η Άννα Κατσιγιάννη εύστοχα επισημαίνει ότι η ποιήτρια μεταπλάθει τα προσωπικά και καλλιτεχνικά της βιώματα «με μια επιγραμματική σοφία, […], διαθέτοντας αυξημένη την αίσθηση του τραγικού, αλλά και την αίσθηση των εσχάτων ορίων»,[6] κινούμενη «σε θεματικά ομόκεντρους κύκλους: κυρίαρχη η γυναίκα –νοικοκυρά, μνηστή, νύφη, μητέρα, παραμάνα, χήρα, ερωμένη, πόρνη– σε μια πορεία αρχικά λευκή που, όμως, αναπόφευκτα, σχεδόν τελεολογικά, από την κοινωνική της θέση, αλλά και την οντολογική της φύση, καταλήγει στην απόγνωση, στο πένθος».[7] Η γυναίκα, και μάλιστα «ολόκληρο το γυναικείο είδος (η ψυχική του στάση, το σωματικό του ήθος, η λεκτική του απεικόνιση, και ο ερωτικός εξοπλισμός του)»[8] πρωταγωνιστεί στην ποιητική (αυτο)βιογραφία της Αθηνάς Παπαδάκη. Η διερεύνηση της γυναικείας ταυτότητας, το καθημερινό και οικείο, το σώμα, «η φρέσκια οργή του είναι»,[9] ο έρωτας και ο θάνατος, ο ζωικός αισθησιασμός είναι κάποιες από τις θεματικές της ποίησής της που αισθητοποιούνται με λιτότητα, νεύρο αλλά και γνήσιο λυρισμό, συμπλέκοντας το παρελθόν με το παρόν, τους αρχαιοελληνικούς μύθους με τη σύγχρονη πεζή πραγματικότητα. Η αναζήτηση των ουσιωδών στιγμών της ζωής συμπορεύεται με τη λυρική τάση της θέωσης των ταπεινών πραγμάτων,[10] ενώ οι λέξεις της χρωματίζονται «με το ροδί της δύσης και το μαβί του πένθους».[11]
Η τελευταία ποιητική συλλογή επισφραγίζει την «υπαρξιακή και οντολογική προοπτική»[12] της ποίησης της Παπαδάκη. Χωρισμένη σε τρεις ενότητες –Ομολογίες, Δυσοίωνο φως, Της χαρμολύπης– κινείται σε χώρους οικείους της ποίησής της: ο κατακτητής έρωτας, το άγνωστο, η ελπίδα της αιώνιας νεότητας μιας και ο φόβος «επιζητεί γεράματα»,[13] ο σπαραγμός του εφήμερου, η φθαρτότητα του ανθρώπινου κορμιού, ο πανταχού παρών θάνατος και η «παντοτίχαχτη ρουτίνα»[14] συνθέτουν το ποιητικό τοπίο μέσα στο οποίο πρωταγωνιστούν η χήρα, η κληρονόμος, η γιαγιά, η μάνα, η ποιήτρια, αλλά και ο Άνθρωπος, ο Πλάνητας, ο Αγγελόψυχος. Παράλληλα, ανιχνεύουμε την αποστροφή προς τον Άλλο, τον μετανάστη σε ξένο τόπο, που φέρει μέσα του «ολόκληρο λαό […] / ανήμπορο και ατίθασο μαζί»,[15] χαράσσοντας την ποιητική οδό της κοινωνικής εγρήγορσης, στοιχείο που εντοπίζουμε διάσπαρτο στο έργο της Αθηνάς Παπαδάκη. Οι τίτλοι των ποιημάτων της πρώτης ενότητας της συλλογής, ήδη από τα περιεχόμενα, μας καθοδηγούν στην επανάληψη της πρόθεσης «προς» –…προς κατακτητή, …προς διάδοχο, …προς σύζυγο, … προς νεογνό, κτλ. Ποιήματα γραμμένα με τη μορφή επιστολής που ενισχύει το εξομολογητικό ύφος της γραφής και την κατάθεση του ψυχικού αποθέματος του ποιητικού υποκειμένου. Κάτι ακόμα που παρατηρεί ο αναγνώστης της συλλογής είναι η τάση για το σύντομο ποίημα, τη μικρή φόρμα στα ποιήματα των δύο πρώτων ενοτήτων. Δεν είναι νέο γνώρισμα της γραφής της Παπαδάκη, αφού μας έχει δώσει ξανά στίχους επιγραμματικούς, που «καλούν τον αναγνώστη να προσέξει τη λεπτομέρεια και να την περιεργαστεί επί ώρα»,[16] επιτρέποντας τους πλέον διαφορετικούς και συχνά αντιφατικούς συνειρμούς.
Το motto «Στους νεκρούς μου» της δεύτερης ενότητας της συλλογής ταξιδεύει τον αναγνώστη στη νέκυια της ποιήτριας, ακολουθώντας το δυσοίωνο φως του θανάτου, συμπάσχοντας στον θρήνο της για την απώλεια της ζωής:
Αχ, η ζωή.
Πως πέφτει
κι αφανίζεται.
Στην πιο σκληρή
του χώματος ρουτίνα[17]
«Καμιά ωδή/αντάξια του μαύρου»[18] δεν είναι ικανή να απαθανατίσει με λέξεις το αδιέξοδο, το κενό του θανάτου. Οι πεθαμένοι «έρχονται κι όλο έρχονται»[19] ενώ το ποιητικό υποκείμενο καταθέτει άνθη στο μνήμα, όχι για να αποτίσει φόρο τιμής, αλλά ως ύστατη προσπάθεια να θέσει σύνορα στο εδώ και το επέκεινα. Παρά τον ελεγειακό τόνο των ποιημάτων είναι εμφανής η κατάφαση της ζωής, η συνειδητοποίηση πως
Με δίχως πείρα τελευτής
ο άνθρωπος εκπνέει.
Σαν πρωτόπλαστος
της τιμωρίας ο στιλπνός.[20]
Στην τελευταία ενότητα της συλλογής, «Της χαρμολύπης», η Παπαδάκη συνοψίζει σε μια φράση και μόνο τον ποιητικό της προβληματισμό για τη «Ζωή δική μας», στιγματισμένη από το αστέγαστο πένθος, το δάκρυ της ψυχής, τον πόνο, το σκοτάδι, αλλά και την ελπίδα την έσχατη για ό,τι ιερό έχει απομείνει:
Αδιάκοπη μέρα και νύχτα αδιάκοπη[21]
Η πεζή μορφή του ποιητικού λόγου ενισχύει την αφηγηματικότητα, ενώ η λήξη και έναρξη της περιόδου με την ίδια κάθε φορά λέξη δίνει διέξοδο στον εσωτερικό ρυθμό των φυλλοβόλων λόγων και των συναισθημάτων του υποκειμένου της ποιητικής αφήγησης. Πρόκειται για λόγο λιτό, πυκνό και συνάμα αφαιρετικό. Η Αθηνά Παπαδάκη στη συλλογή της Σήμερον συμπυκνώνει απέριττα την υπαρξιακή αγωνία του εφήμερου, κάνοντας ποιητική πράξη την ευχή που της είχε δώσει κάποτε ο ομότεχνός της Γιάννης Βαρβέρης:
«Τι να σου ευχηθώ; Άντε και σε μεγαλύτερες συμφορές»[22]
…και, όπως προκύπτει από το ανά χείρας βιβλίο, σε ουσιαστικές για τον Άνθρωπο γραφές.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1]Αθηνά Παπαδάκη, Σήμερον, Κουκκίδα, Αθήνα 2021, σ. 47.
[2] Κατερίνα Κωστίου, «”Μ’ όλο το μαύρο της ποινής απάνω στα φτερά”. Οι μαγικές εικόνες της Αθηνάς Παπαδάκη και η ποιητική της αντίστιξης», Τα Ποιητικά, τχ. 20, Δεκέμβριος 2015, σ. 19.
[3] «Ο έξω κόσμος και ο μέσα σιωπηλότατος μοιάζει ανύ-/παρκτος με τρόμο συλλογίζεται ό,τι δεν επιτρέπεται/ να αρθρώσει». Βλ. Αθηνά Παπαδάκη, Σήμερον, ό.π. σ. 56.
[4] Γιώργος Βέης, «Η ποιητική γενιά του ’70: ένας δεκάλογος σε περίληψη», Φρέαρ, τχ. 4, Φθινόπωρο 2021, στο: https://bit.ly/3mW2WOR.
[5] Άννα Κατσιγιάννη, «Αθηνά Παπαδάκη, Λέαινα της βιτρίνας», Πόρφυρας, τχ. 67-68, Νοέμβριος 1993-Μάρτιος 1994, σ. 99. Το ίδιο μπορεί κανείς να δει στην προσωπική ιστοσελίδα της Αθηνάς Παπαδάκη: https://bit.ly/3mXT1Z8.
[6] Στο ίδιο, σ. 99.
[7] Στο ίδιο, σ. 99.
[8] Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Γυναικεία και ανθρώπινη φύση», εφημ. Η Αυγή, 8 Απριλίου 1986. Το ίδιο στο: https://bit.ly/2YKDJPj.
[9] Η φράση είναι του Γιάννη Βαρβέρη αντλημένη από επιστολή του προς την Παπαδάκη τον Οκτώβριο του 1989. Για την επιστολή μπορεί κανείς να δει: https://bit.ly/3mQHeM6.
[10] Αλέξης Ζήρας, «Ο έρωτας του θανάτου», εφημ. Η Αυγή, 3 Νοεμβρίου 2002. Το ίδιο στο: https://bit.ly/3pfNzDJ.
[11] Η φράση είναι της Δήμητρας Παυλάκου αντλημένη από επιστολή προς την Παπαδάκη το 1989 με αφορμή την έκδοση της ποιητικής συλλογής της με τίτλο Ωχροτάτη έως του λευκού. Για την επιστολή μπορεί κανείς να δει: https://bit.ly/3lAghg5.
[12] Κατερίνα Κωστίου, «”Μ’ όλο το μαύρο της ποινής απάνω στα φτερά”. Οι μαγικές εικόνες της Αθηνάς Παπαδάκη και η ποιητική της αντίστιξης», ό.π., σ. 19.
[13] Αθηνά Παπαδάκη, Σήμερον, ό.π., σ. 12.
[14] Στο ίδιο, σ. 26.
[15] Στο ίδιο, σ. 28.
[16] Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Η μυθολογία του γυναικείου σώματος», εφημ. Ελευθεροτυπία, 9 Νοεμβρίου 2001. Το ίδιο στο: https://bit.ly/3BJkMdT.
[17] Αθηνά Παπαδάκη, Σήμερον, ό.π., σ. 36.
[18] Στο ίδιο, σ. 37.
[19] Στο ίδιο, σ. 41.
[20] Στο ίδιο, σ. 48.
[21] Στο ίδιο, σ. 56.
[22] Γιάννης Βαρβέρης, ό.π. σημ. 9.
(*) Η Δέσποινα Παπαστάθη είναι ΕΔΙΠ, Τομέας ΜΝΕΦ, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Αθηνά Παπαδάκη, Σήμερον, εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα
Βρες το εδώ
