του Αδάμ Αδαμόπουλου
Δύο, απέχουσες χρονολογικά μεταξύ τους κατά αρκετούς αιώνες, ιστορίες συμπλέκονται στο νέο βιβλίο του Τεύκρου Μιχαηλίδη. Η πρώτη ιστορία εκτυλίσσεται στα χρόνια του Μεσαίωνα, στα τέλη του 12ου αιώνα, κατά την εποχή της Γ’ Σταυροφορίας του Βασιλιά της Αγγλίας Ριχάρδου Α’ του Λεοντόκαρδου. Στην πορεία του προς τους Ιερούς Τόπους και τα Ιεροσόλυμα, εδάφη που έχει καταλάβει ο Σαλαντίν, ο Ριχάρδος θα συναντηθεί με τη μέλλουσα σύζυγο και Βασίλισσά του Βερεγγάρια της Ναβάρας. Οι γάμοι τους, αποτέλεσμα των γεωστρατηγικών σχεδιασμών της μητέρας του Ριχάρδου, Ελεονώρας της Ακουϊτανίας , θα τελεστούν στην Κύπρο, των έλεγχο των εδαφών της οποίας θα αποκτήσει η φρουρά του Ριχάρδου μετά από μάχη. Στην Κύπρο θα εγκατασταθούν προσωρινά προετοιμαζόμενοι για την ανακατάληψη των Ιεροσολύμων και την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων από το ζυγό των Αράβων.
Σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο ενθυλακώνεται με έντεχνο τρόπο η υπόθεση ενός αραβικού μεσαιωνικού χειρόγραφου του «Κιτάπ αλ Μαναζίρ», η άλλως του «Εγχειριδίου της Οπτικής» του σημαντικού Άραβα μαθηματικού Ιμπν αλ Χαϊτάμ (π. 965 – π. 1040), γνωστού ως Αλχαζίν, ο οποίος έζησε στη Βασόρα του σημερινού Ιράκ και στην Αίγυπτο. Το «Εγχειρίδιο της Οπτικής» μελετήθηκε επισταμένα από κορυφαίους πρωταγωνιστές της επιστημονικής επανάστασης που σημειώθηκε κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα και κατά τα χρόνια της Αναγέννησης στη Δυτική Ευρώπη, μεταξύ αυτών από τους Ρότζερ Μπέικον (1294-1292, πρώιμο και ένθερμο υποστηρικτή της εισαγωγής πειραματικών μεθόδων στην επιστημονική μελέτη), του Ιταλού αρχιτέκτονα, μηχανικού, γλύπτη, ζωγράφου και προσωποποίηση του αναγεννησιακού ανθρώπου Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519), του Ολλανδού μαθηματικού Κριστιάν Χόυχενς (1629-1695), του Γάλλου φιλόσοφου και μαθηματικού Ρενέ Ντεκάρτ και του Γερμανού μαθηματικού και αστρονόμου Γιοχάνες Κέπλερ (1571-1630), εισηγητή του ηλιοκεντρικού πλανητικού συστήματος, της περιστρεφόμενης γύρω από τον Ήλιο, Γης και των τριών νόμων που διέπουν την κίνηση των πλανητών, νόμων που φέρουν το όνομά του.
Ανάμεσα στα προβλήματα που εξετάζονται στο» Εγχειρίδιο της Οπτικής» είναι η εύρεση σημείου επί σφαιρικού κατόπτρου πάνω στο οποίο πρέπει να ανακλαστεί ακτίνα φωτός που ξεκινά από δοσμένο σημείο Α, ώστε η ανακλώμενη ακτίνα να διέρχεται από δοσμένο σημείο Β, πρόβλημα που είχε μελετηθεί και από τους αρχαίους Έλληνες μαθηματικούς όπως ο Ευκλείδης και ο Αρχιμήδης. Το «Εγχειρίδιο της Οπτικής» εισάγεται στην πλοκή του μυθιστορήματος καθώς ένα σπάνιο αντίγραφό του στα αραβικά έχει υπό την κατοχή της η Δόνα Εστεφάνα, γιάτρισσα της Βασίλισσας Βερεγγάριας, ένα αντίγραφο που είναι το τελευταίο και πιο πολύτιμο δώρο του Άραβα πολυεπιστήμονα Ιμπν Ρουσντ, γνωστότερου ως Αβερρόης (1126-1190), δασκάλου της Εστεφάνα.
Η Δόνα Εστεφάνα και ο μοναχός, αλλά και γιατρός, Αλέξιος θα εμπλακούν παρά τη θέλησή τους στις δολοφονικές δολοπλοκίες που εξυφαίνονται στην Αυλή του Ριχάρδου , ενώ προσφέρουν τις ιατρικές τους φροντίδες στον Βασιλέα προκειμένου να αποφευχθούν τα χειρότερα από ένα επιπόλαιο τραύμα που ο Ριχάρδος δέχτηκε κατά τη διάρκεια των μαχών, ένα τραύμα που αρχικά δεν αντιμετωπίστηκε κατάλληλα και απειλεί να τον μολύνει θανάσιμα. Η στενή συνεργασία των δύο νέων εξελίσσεται σε σφοδρό έρωτα, ένα έρωτα αυστηρά απαγορευμένο, λόγω του μοναστικού σχήματος που φέρει ο Αλέξιος.
Καρπός αυτής της εξ’ αρχής καταδικασμένης ερωτικής σχέσης θα είναι η λατινική μετάφραση του αραβικού «Εγχειριδίου της Οπτικής», το οποίο μετά το χωρισμό των δύο ερωτευμένων θα αναλάβει να φυλάξει ο Αλέξιος σε μια κρύπτη της μονής του. Αυτό το μεταφρασμένο κείμενο αποτελεί το συνδετικό κρίκο με τη δεύτερη ιστορία του βιβλίου. Ο συγγραφέας μας μεταφέρει στην Κύπρο των μέσων της δεκαετίας του 1950, όταν το μεταφρασμένο βιβλίο έρχεται στο φως μετά από έργα αναπαλαίωσης της μονής. Το γεγονός κινητοποιεί τον Συνταγματάρχη Νίκολς, υπεύθυνο πολιτιστικών θεμάτων της Βρετανικής Διοίκησης του νησιού, ο οποίος όμως βαρύνεται με μια σειρά πράξεων που τον εμπλέκουν σε παλαιότερες υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας.
Ο Νίκολς καλεί με δικά του έξοδα στο νησί τρεις ειδικούς για να εξετάσουν, να χρονολογήσουν και να ταυτοποιήσουν το χειρόγραφο: την Αγγλίδα βυζαντινολόγο Κρίστιν Άγκατ, τον Γάλλο παλαιογράφο Ζυλ Γκρασουγιέ και τον νεαρό, άλλα ήδη διακεκριμένο, Έλληνα μαθηματικό Μάριο Ιωάννου. Η αναπάντεχη δολοφονία του Νίκολς που λαμβάνει χώρα μπροστά στα μάτια των τριών φιλοξενούμενών του, ενώ τους παραθέτει δείπνο στην κατοικία του, και η προσπάθεια διαλεύκανσής της, η αναζήτηση των δολοφόνων και των κινήτρων τους, θα αποτελέσει την αφορμή να αποκαλυφθούν οι προσωπικές επιδιώξεις του Νίκολς από την υπόθεση του ανευρεθέντος χειρόγραφου. Η απόδραση ενός αριθμού Ελλήνων κρατουμένων που κρατούνταν λόγω της συμμετοχής τους στα γεγονότα που εκείνο τον καιρό συγκλόνιζαν το νησί με την Αντίσταση κατά των Βρετανών και το αίτημα για Ανεξαρτησία από την Βρετανική Αυτοκρατορία περιπλέκει περισσότερο την κατάσταση. Στη λύση του μυστηρίου καθοριστικό ρόλο θα διαδραματίσει το περιεχόμενο του μεταφρασμένου μεσαιωνικού εγχειριδίου που εξετάζουν οι τρεις ειδικοί.
Ακολουθώντας τη οικεία μέθοδό του, που εντάσσεται στη λεγόμενη «μαθηματική λογοτεχνία», ο συγγραφέας συνδυάζει μαθηματικά προβλήματα, πραγματικά πρόσωπα και καταστάσεις με αντίστοιχα μυθοπλαστικά. Στην εξιστόρηση εμπλέκεται και ο μετέπειτα διάσημος συγγραφέας Λώρενς Ντάρελ ο οποίος εκείνη την εποχή υπηρετούσε ως Υπεύθυνος Τύπου και Πληροφοριών (δηλαδή Προπαγάνδας) της Βρετανικής Διοίκησης Κύπρου, αλλά και μαθηματικά ερωτήματα που διατρέχουν την πλοκή και βοηθούν στη λύση του μυστηρίου. Ο συγγραφέας καταφέρνει να αναπλάσει με πιστότητα το κλίμα και την ατμόσφαιρα και των δύο μακρινών μεταξύ τους εποχών στις οποίες τοποθετεί τη δράση του μυθιστορήματός του, να περιγράψει με αληθοφάνεια πρόσωπα και καταστάσεις, τα γεγονότα που εκτυλίσσονται στο προσκήνιο, αλλά κυρίως στο παρασκήνιο της πλοκής και με ευρηματικό τρόπο να μας μεταφέρει από την εποχή της Γ’ Σταυροφορίας στη δεκαετία του 1950. Στα θετικά του κειμένου η διάρθρωσή του ώστε να προκύπτει μια συνεχής εναλλαγή ανάμεσα στις δύο χρονικές περιόδους που αναφέρεται, καθώς και οι επεξηγηματικές σημειώσεις με πραγματολογικά στοιχεία που παρατίθενται στο τέλος του.
info: Τεύκρος Μιχαηλίδης, «Σφαιρικά κάτοπτρα, επίπεδοι φόνοι», εκδόσεις Πόλις, 2016, σ. 328
