του Κώστα Θεολόγου (*)
Το βιβλίο «SAPIENS 3 Κόντρα στον Μετάνθρωπο – Εγχειρίδιο Μετάβασης στην “Άλλη Εποχή”» (Ελληνοεκδοτική) του δημοσιογράφου Μάκη Ανδρονόπουλου έρχεται να εντοπίσει κριτικά τον ρόλο της τεχνολογίας στην καθημερινή μας ζωή, αλλά κυρίως σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας από την κλιματική κρίση μέχρι τον Covid-19, την πολεμική τεχνολογία μέχρι τις παρεμβάσεις στη λειτουργία της δημοκρατίας και στις «κοινωνίες της επιτήρησης». Είναι ένα γεμάτο, μεστό βιβλίο που συνοψίζει ένα ολοκληρωμένο μωσαϊκό συγκροτημένου και συστηματικού στοχασμού, για το οποίο έχει, όπως ομολογεί ο συγγραφέας στο προλογικό σημείωμα του μια ευγενή -και συγκινητική για μένα- φιλοδοξία: να προσφέρει την πλήρη εικόνα της πολυπαραμετρικής πραγματικότητας, το big picture, στους νέους κυρίως συμπολίτες μας ή σε όσους δεν είναι εξοπλισμένοι με τις απαραίτητες κοινωνικο-ιστορικές ή οντολογικές έννοιες.
Είναι κατά συνέπεια ένα βιβλίο διδακτικό και παιδαγωγικό, μεθοδολογικά χρήσιμο και προσφέρεται ακόμη κι αναπάντεχα ως βάση για αναστοχασμό, για αντίρρηση και για διάλογο σε πολλά επίπεδα, όπως όταν ως ιστορικός σπεύδει τρόπον τινά προπετώς να υποδείξει την ψηφιακή τεχνολογία ως πιθανότερη αφετηρία του 21ου αι. διατηρώντας μια επιφύλαξη μήπως πάρει τη σκυτάλη η Τεχνητή Νοημοσύνη (Τ.Ν.).
Μπορεί ο συγγραφέας, λόγω του τρόπου που στοχάζεται, να υποχρεώνει τον αναγνώστη να αναστοχάζεται επίσης, ωστόσο ο κόσμος του μέλλοντος θα είναι θεαματικά διαφορετικός και παρουσιάζει τόσες γοητευτικές πλευρές, ώστε η πλάστιγγα όπως εκτιμά έχει ήδη γείρει υπέρ της, ανθρώπινης αναβάθμισης.
Η ανθρωπότητα όπως την ξέρουμε θα πάψει να υπάρχει και αυτό όχι τόσο λόγω πολέμων ή επιδημιών, αλλά εξαιτίας της Τ.Ν., αλλά και της δημιουργίας ειδικά σχεδιασμένων παιδιών μέσω της βιοτεχνολογίας. Νομίζω ότι θα μπορέσουμε εντέλει να δημιουργήσουμε απογόνους, οι οποίοι θα είναι βιολογικά διαφορετικοί από εμάς. Αυτό μάλλον δεν είναι κάτι κακό ή καταστροφικό, όπως υποστηρίζουν αρκετοί, το αντίθετο μάλιστα. Στον 21ο αιώνα θα συμβούν σπουδαία πράγματα όπως ότι θα καταφέρουμε να έχουμε καλύτερη αντίληψη της μοριακής βιολογίας και ως αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης η ανθρωπότητα θα μπορεί να γιατρέψει όλες τις αρρώστιες και να τροποποιεί το DNA των εμβρύων. Η δυνατότητα επέμβασης στο ανθρώπινο γονιδίωμα θα έχει ως αποτέλεσμα οι μελλοντικές γενιές να είναι πιο όμορφες, πιο έξυπνες, πιο υγιείς, πιο ικανές από ό,τι εμείς σήμερα.
Όμως το σημαντικότερο όλων, αυτό που θα αλλάξει την ανθρωπότητα είναι η τεχνητή νοημοσύνη γενικής χρήσης (Generalised Artificial Intelligence – GAI) και αυτή θα επιτρέψει στις μηχανές να αναλάβουν δουλειές που διεξάγονται από ανθρώπους.
Ίσως να μπορέσουμε να χωρέσουμε όλη την ιστορία και τον πολιτισμό μας σε ένα μικροτσίπ εμφυτευμένο στον εγκέφαλό μας… Ο Homo sapiens όπως τον ξέρουμε τα τελευταία 40-50.000 χρόνια θα μεταλλαχτεί σε διαφορετικό ανθρωπολογικό τύπο. Ο διάσημος εφευρέτης και μελλοντολόγος Βρετανός, Ian Pearson προβλέπει ότι οι σημερινοί 40ρηδες ίσως αποκτήσουν ηλεκτρονική αθανασία, με το να κάνουν download τη μνήμη τους, και να την αποθηκεύουν για χρήση των μελλοντικών γενιών. Ο Πίρσον πιστεύει ότι μέχρι το 2050 θα γίνει τελικά το πάντρεμα –σύμμειξη- ανθρώπου με υπολογιστή ώστε να γεννηθεί ένα νέο είδος, ο Homo optimus.
Ο Ανδρονόπουλος διερευνά τον άνθρωπο ανδροειδές ή cyborg (cyberneticus organismus) που με τεχνητά εμφυτεύματα ενδεχομένως θα μπορεί να επικοινωνεί με ομοειδείς οντότητες. Η υγεία του μετανθρώπου θα ελέγχεται με τη νανοτεχνολογία και εσωτερικά θα επιδιορθώνονται οι όποιες βλάβες. Τα δόντια θα επιδιορθώνονται μόνα τους ή θα αντικαθίστανται μόνα τους. Μέσω παρεμβάσεων εσωτερικών ή εξωτερικών θα αυξάνεται η μυϊκή δύναμη του δρώντος υποκειμένου. Επίσης με την τεχνολογία θα κατανοούμε τα κατοικίδιά μας ακόμη και θα μπορούμε να αυξήσουμε τη νοημοσύνη τους. Οι νέοι μετάνθρωποι θα μας οδηγήσουν σε αλλαγές και όχι πλέον η φύση, η φυσική επιλογή. Δεν θα μας προσαρμόζει η φύση στην εξέλιξη του είδους μας, αλλά εμείς θα επιχειρούμε τις αλλαγές τις οποίες επιθυμούμε, και αυτή η δυνατότητα ανοίγει ερωτήματα βιοηθικής, όπως η συγκρότηση της ατομικής ταυτότητας και η συγκρότησης της συλλογικής ταυτότητας ως κοινότητα ή κοινωνία ανθρώπων. Θα είμαστε όμως μια κοινωνία ανθρώπων ή ενός άλλου είδους;
Νέος εαυτός, νέα κοινωνία
Οι ανθρώπινες κοινότητες ανέκαθεν ορίζονταν με βάση τον χώρο, την τοποθεσία δηλαδή, την πολιτειακή οργάνωση τους και τον κοινό μύθο που τους ένωνε, όπως κατέδειξε ο Benedict Anderson (1936-2015) στο έργο του οι Φαντασιακές Κοινότητες (1983, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism). Οι κοινότητες των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) είναι άραγε νοερές, ή μέσω της ψηφιακής δικτύωσης απεμπολήσαμε όλες τις προϋποθέσεις που μας συγκροτούν σε κοινότητα;
Η κοινότητα (settled life), ας το θυμίσω, υπήρξε η απαρχή του πολιτισμού. Οι φυσικές, κοινωνικοπολιτικές ή πολιτισμικές κοινότητες βάσταξαν πολύ, μέχρι πριν 5-6 αιώνες, όταν άρχισε να αναδύεται αυτό που λέμε νεωτερικότητα, η οποία στον δυτικό κόσμο αντικατέστησε τους παραδοσιακούς δεσμούς της κοινωνίας και το κομπολόι της κοινότητας έσπασε κι εμείς τα άτομα σαν αποπροσανατολισμένες χάντρες πέσαμε σκόρπιες αναζητώντας να συγκροτήσουμε νέο εαυτό και νέες συλλογικότητες για να μη φοβόμαστε στη παγωμένη μοναξιά μας. Κι φτιάξαμε νέους εαυτούς, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, πανταχού παρόντες εικονικά, αν θέλουμε, με όποιο φύλο επιλέξουμε γνωστές οι πολύ ρευστές, για να μην πω παχύρρευστες δυνατότητες του σημερινού ανθρώπου, της ανάγκης του να γίνει αποδεκτός, να επικυρωθεί με αντίχειρες σηκωμένους, πολλά like! Και εν ολίγοις αυτό είναι το πλαίσιο της σύγχρονης εποχής, πένητες, ολιγάρχες, μικρομεσαίοι, τλήμονες άστεγοι, πολύπαθοι οικογενειάρχες, καταχρεωμένοι εργαζόμενοι…. Πρέπει να αντισταθούμε, αλλά πώς;
Η νέα συνειδητότητα και ο Sapiens3
Ο Μάκης Ανδρονόπουλος θεωρεί ότι μια νέα συνειδητότητα θα μας κυριεύσει μέσα από αξίες που θα ασπαστούμε και θα γίνουμε εκείνοι οι αντικαταναλωτές πολίτες με βαθιά ενσυναίσθηση για το περιβάλλον και τον συνάνθρωπο. Κάτι τέτοια μόνο Ντίπακ Τσόπρα θα συζητούσε στο βιβλίο του Μετάνθρωπος που το κυκλοφόρησε το 2019 όπου υποδεικνύει ως επιλογή την «αφύπνιση» που επιτρέπει σε όλους μας να συνειδητοποιήσουμε το τεράστιο εσώτερο δυναμικό μας, να αποκτήσουμε πρόσβαση στις απεριόριστες δυνατότητες μας. Λέει ότι αυτό μπορούμε να το επιτύχουμε με να γίνουμε μετάνθρωποι, και ο Ντίπακ Τσόπρα δεν αναφέρεται καθόλου σε παρεμβάσεις της τεχνολογίας, διότι λέει ότι ο κάποιος μετάνθρωπος υπερβαίνει τα όρια του μυαλού του και εισέρχεται σε νέα κατάσταση επίγνωσης, απελευθερώνοντας το σώμα, τον νου και την ψυχή του. Η νέα συνειδητότητα είναι μοναδικός δημιουργός του εαυτού, του νου, του εγκεφάλου, του σώματος και του σύμπαντος, όπως το γνωρίζουμε.
Για διαφορετικούς λόγους, όμως, ο Ανδρονόπουλος στη σελ. 430 γράφει το εξής:
στη σύγχρονη φυσική, τα στροβιλιζόμενα σωματίδια της κβαντικής φυσικής μετατρέπονται από τον ανθρώπινο εγκέφαλο σε τρισδιάστατες εικόνες που σχηματίζονται με ηλεκτρομαγνητικό τρόπο και αποκαλούμε ύλη. Δηλαδή, όταν ο χώρος των τριών διαστάσεων που αντιλαμβανόμαστε καμπυλώνεται προς την τέταρτη διάσταση και ξεπεράσει ένα όριο, τότε οι αισθήσεις μας αντιλαμβάνονται αυτήν την καμπύλωση σαν ύλη. Ο υπέροχος τρισδιάστατος κόσμος μας είναι προφανώς ελλιπής, καθώς δεν περιλαμβάνει τις λεπτομέρειες του κβαντικού σύμπαντος, αλλά είναι απολύτως πραγματικός και «υλοποιήθηκε» είτε ως συνέπεια αστάθμητων διεργασιών είτε με ανθρώπινη επιλογή. Αν είχαμε κβαντικά μάτια, θα βλέπαμε έναν χυλό ενέργειας, ένα εκτυφλωτικό φως, αυτό που βλέπουν οι γκουρού ίσως… Υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις πως οι δυνατότητες του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι πολύ μεγαλύτερες από αυτές που χρησιμοποιεί. Αυτός που θα τις ενεργοποιήσει θα είναι ο Sapiens 3.
Έχουμε τη δυνατότητα να προχωρήσουμε πέρα από την καθημερινή ζωή και να βιώσουμε ανώτερες καταστάσεις επίγνωσης; Είμαστε έτοιμοι να μεταβούμε στην «Άλλη Εποχή», όπως χαρακτηρίζει το μέλλον ο Ανδρονόπουλος στον υπότιτλο του βιβλίου του; Είμαστε σώφρονες αρκετά ώστε να επιλέξουμε την εξέλιξή μας ως sapiens 3 και να μην παραδοθούμε οκνηροί και αδρανείς στην αναπόδραστη σύμμειξή μας με την Τεχνολογία, που μας προορίζει για αναβάθμιση και κοινωνική διαστρωμάτωση υπό κάποιο νεοταξικό καθεστώς;
Αλλά δεν θέλω να κλείσω με αυτό το ερώτημα. Θέλω να συγχαρώ τον συγγραφέα, επειδή στο κεφάλαιο Ζ του βιβλίου του με τίτλο Εσχατολογικά Διλήμματα και Σκέψεις για τον Άνθρωπο (το ανθρώπινο ον) στάθηκε απέναντι στον πολύ και ευπώλητο Γιουβάλ Νώε Χαράρι, πιο στοχαστικός και πιο εμβριθής από τον Ισραηλινό φιλόσοφο του Πολιτισμού· με αφετηρία το κριτικό σχόλιο του για τον Χαράρι (σελ. 424-426) περί την ελεύθερη βούληση συνεχίζει σημειώνοντας την πιο συγκινητική ενότητα στο βιβλίο του:
Άλλο ανθρωπισμός και άλλο ανθρωπιά
Αν υπάρχει βούληση, τότε υπάρχει και ελευθερία. Βούληση υπάρχει, κι αυτήν υπονομεύουν οι εξουσιαστές. Επίσης, δεν πρέπει να συγχέουμε τα πράγματα: Άλλο ελευθερία και άλλο φιλελευθερισμός. Ο φιλελευθερισμός ήταν η μορφοποίηση μιας τάσης, μια ιδεολογία που πρέσβευε κάποιες ελευθερίες (στο πλαίσιο της κρατικής σύμβασης), αλλά επ’ ουδενί δεν ήταν η ελευθερία αυτή καθεαυτή. Έτσι και ο ανθρωπισμός είναι μια ιδεολογία-κατεύθυνση που δεν είναι η ανθρωπιά αυτή καθεαυτή. Γι’ αυτό, άλλωστε, παραμένει σε εκκρεμότητα, δεν έχει υλοποιηθεί. Η ανθρωπιά δεν έχει σχέση ούτε με τις θρησκείες, ούτε με την κοινωνική πολιτική, ούτε με τη φιλανθρωπία. Η ανθρωπιά είναι μια πολύ βαθιά γενετική εγγραφή σε εξέλιξη, που βασίζεται στην αλληλεγγύη του είδους (όπως συμβαίνει εν πολλοίς και στα ζώα), αλλά σε ένα παντελώς επεξεργασμένο, λογικό και ταυτόχρονα συναισθηματικό επίπεδο. Είναι μια βαθιά και έμπρακτη κατανόηση του άλλου, που υπερβαίνει την τυχαιότητα και τους ντετερμινισμούς. Η ανθρωπιά είναι η βάση της ανθρώπινης κοινωνίας, όχι ο Νόμος. Πρόκειται για την αγάπη, μια συναισθηματική κατάσταση που υπερβαίνει τη μητρική προστασία και τη στοργή στα ζώα. Η αγάπη, κρίσιμη κινητήριος δύναμη της ανθρώπινης υπόστασης, ενδεχομένως ισχυρότερη της πίστης, πιθανώς να αποτελεί το σημαντικότερο τεκμήριο της ελεύθερης βούλησης. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, άσχετα από τους καταναγκασμούς. Στη ζωή και στην Ιστορία δεν υπάρχει πεπρωμένο. Η ελευθερία είναι πέρα από το καλό και το κακό.
Και σε αυτή τη σελίδα διαπίστωσα ότι για σελιδοδείκτη συμπτωματικά είχα βάλει ένα κομμάτι από το περιτύλιγμα μιας σοκολάτας αμυγδάλου ΙΟΝ, επειδή είμαι άνθρωπος ελεύθερος να τρώω ακόμη σοκολάτες και να διαβάζω τέτοια βιβλία που δεν εξυπηρετούν κυβερνήσεις, αλλά λένε την αλήθεια στους αναγνώστες τους, έστω κι αν αυτή είναι η αλήθεια του συγγραφέα τους.
(*)Ο Κώστας Θεολόγου διδάσκει στο ΕΜΠ και στο ΕΑΠ
SAPIENS 3 Κόντρα στον Μετάνθρωπο – Εγχειρίδιο Μετάβασης στην “Άλλη Εποχή”», Ελληνοεκδοτική
