Από το μελαγχολικό στο εξεγερμένο φύλο (της Βαρβάρας Ρούσσου)

0
529
Audre-Lorde, μαύρη, φεμινίστρια, λεσβια ακτιβίστρια

 

της Βαρβάρας Ρούσσου (*) 

 

Από το μελαγχολικό στο εξεγερμένο φύλο: η δυναμική του φύλου με έμφαση στην ποίηση των γυναικών

  1. Από το 2010 και εξής η αυξανόμενη κοινωνική ένταση με κορυφώσεις την οικονομική κρίση και την αμφισβήτηση θεσμών και των οργάνων τους βρίσκει πρόσφορο έδαφος στην ποίηση. Η επισφάλεια στην αγορά εργασίας και γενικά στον κοινωνικό χώρο επιβαρύνει περισσότερο τις γυναίκες καθώς εντατικοποιεί τις σχέσεις εξουσίας και επαναφέρει εντονότερα τις έμφυλες ανισότητες που γίνονται περισσότερο πιεστικές και στον οικογενειακό χώρο. Ο ετεροκαθορισμός των γυναικών στην εθνοετεροκανονιστική κοινωνία συλλειτουργεί με την ολοένα διογκουμένη πολιτική ματαίωση παράγοντας, για πολλές ποιήτριες, ένα διπλό κινητήριο μοχλό για μετατόπιση των θεματικών τους ή την ορατή σύζευξή τους με την τρέχουσα κοινωνική κατάσταση που τις αφορά άμεσα.
  2. Ολοένα και περισσότερο το φύλο και η σεξουαλικότητα αποτελούν βασικές συνιστώσες στον καλλιτεχνικό και στον επιστημονικό χώρο. Παράλληλα, οι σπουδές φύλου ως ακαδημαϊκό αντικείμενο, ιδίως στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, γνωρίζουν άνθιση. Η τάση διεπιστημονικότητας στρέφει γενικά τις ανθρωπιστικές επιστήμες προς τις σπουδές φύλου που συγκεντρώνουν μεγάλο ενδιαφέρον. Μεταφράσεις σημαντικών σχετικών θεωρητικών έργων αλλά κυρίως εργασίες νεότερων επιστημόνων συνδυάζουν διαφορετικά επιστημονικά πεδία στον άξονα των σπουδών φύλου εξετάζοντας με τέτοια μεθοδολογικά εργαλεία ποιητικά έργα.
  3. Συνάμα και σύντομα οι κλυδωνισμοί του κινήματος metoo επαναφέρουν ζητήματα όπως οι κανονιστικές πειθαρχίες αλλά κυρίως η λεκτική και σωματική βία και η αποσιώπησή τους. Σχεδόν αναπόδραστα, σε υψηλό βαθμό, η έμφυλη ποίηση γίνεται περισσότερο έντονα έμφυλα σωματική συγκριτικά με το παρελθόν. Το metoo επανακινητοποιεί τη γυναικεία δράση και φέρνει ξανά στο προσκήνιο το φεμινιστικό κίνημα, με νέο πλαίσιο. Οι νέες τάσεις της φεμινιστικής θεωρίας, οι θεωρίες για τα φύλα και η κουήρ θεωρία και κίνημα διαδίδονται και αποκτούν πληθυντικότητα, και μάλιστα στον άξονα της συμπερίληψης και της ανοιχτότητας. Η ποίηση, σε ένα ποσοστό, ιδίως των γυναικών, και μάλιστα των νεότερων, αρχίζει να διαλέγεται ανοιχτά με θεωρητικά σχήματα αλλά χωρίς απώλεια της σύνδεσης με την εμπειρία αντίθετα αυθιστορώντας το βίωμα ως εναντίωση στην πατριαρχική εξουσία.
  4. Η επικεντρωμένη στο φύλο ποίηση, και ιδίως των γυναικών, παρουσιάζει τρία γνωρίσματα: πρώτον, έρχεται αντιρρητικά προς τη γενική αντίληψη ότι η ποίηση είναι οντολογική και καθολική έννοια συνεπώς προσλαμβάνεται και αξιολογείται μόνο με τέτοια κριτήρια. Η διάσπαση της έννοιας της οικουμενικότητας ως αχρονικής αοριστίας, η στροφή στο γυναικείο ως αντίδραση στην άφυλη-πανανθρώπινη γραφή, η ad hoc ποιητική σύνθεση αποτελεί αυτό που ο Β. Λαμπρόπουλος αποκαλεί (συνολικά για την ποίηση της αριστερής μελαγχολίας) επαναστατική ενδόρρηξη. Δεύτερον συνομιλεί με ευρύτερα αντιρρητικά/εξεγερσιακά στοιχεία που διακρίνουν γενικά μέρος της σύγχρονης ποίησης είτε αφορούν στην κοινωνικοπολιτική διάσταση είτε σε λογοτεχνικά ζητήματα -θα τα έλεγα τεχνικού ή αισθητικού χαρακτήρα επισημαίνοντας ότι η ποίηση είναι ιστορική κατηγορία και εντείνοντας την παρουσία και σημασία στον ποιητικό λόγο τόπου/ χρονικής στιγμής/ιστορικής συνθήκης εντός της οποίας το έμφυλο σώμα υφίσταται. Τρίτον επαναφέρει με νέες προκείμενες το γνωστό «το προσωπικό/ιδιωτικό είναι πολιτικό» με νέους όρους δράσης και δυναμικού ποιητικού λόγου και μέσω αυτού επιδιώκοντας τον επαναπροσδιορισμό της έως τώρα ανδροκρατικά εγκαθιδρυμένης έννοιας του πολιτικού και θεωρώντας ότι ο πολιτικός ποιητικός λόγος δεν μπορεί να εκφέρεται αγνοώντας το έμφυλο στοιχείο.
  5. Η έμφυλη ποίηση είναι εκείνο το μέρος της σύγχρονης ποίησης που αντιστέκεται περισσότερο δυναμικά στην ήττα, όπως αυτή η τελευταία πολλαπλά έχει προσδιοριστεί μεταπολεμικά. Έτσι, συνοδεύεται περισσότερο με ακέραιη αγωνιστική διάθεση εσωτερικεύοντας τη μελαγχολία με διαφορετικό τρόπο: είναι ρητά/ανοιχτά βιωματική και οργισμένη, προκλητική έως και προσβλητική. «Όλες μου οι φίλες/γράφουνε βιβλία/Τις μούσες τις σκοτώσαμε /δεν κάναμε κηδεία» γράφει η μκχ Μαρία Σιέρβα δηλώνοντας με την αμεσότητα του συνθήματος αυτή την αντίθεση σε μια ποίηση μουσόληπτη θεόσταλτη υψηλή ανδροκεντρική, αλλά και την ανοιχτότητα αυτών των βιβλίων αφού η απουσία κηδείας αφήνει το χώρο για την ανάσταση άλλου είδους μουσών και βέβαια και κυρίως για μια νέα εισβολή του λόγου της εμπειρίας των γυναικών  στο χώρο της λογοτεχνίας. Αν η αριστερή μελαγχολία είναι απογοητευμένη από την ανέφικτη πολιτική επανάσταση, όμως η έμφυλη ποίηση ασκεί προκλητική μελαγχολική αντίσταση κατά της πατριαρχίας και έτσι κρατά το εξεγερτικό πρόταγμα επείγον στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο.
  6. Έτσι, τα γνωρίσματα που έδωσα παραπάνω πρώτα στη γυναικεία ποίηση του σήμερα και γενικά στην ποίηση που εστιάζει στο φύλο και τη σεξουαλικότητα τη συνδέουν με βασικά σημεία από το σχήμα της αριστερής μελαγχολίας, χωρίς απόλυτη ταύτιση αλλά με την παράμετρο μιας ανανεωτικής πλην στη βάση της μελαγχολικής αντίστασης. Εξάλλου εάν είναι νωρίς για γραμματολογικού/φιλολογικού τύπου κατηγοριοποιήσεις και ομαδοποιήσεις από την άλλη είναι αργά για παγίωση απόλυτων γραμματολογικών σχημάτων και στεγανών γενεαλογήσεων. Ο ριζωματικός χαρακτήρας της σύγχρονης ποίησης νομίζω αναζητά την ευελιξία και τη συνεχή αναπροσαρμογή των σχημάτων. Η παρουσία άκρων, αντιφάσεων και αντιθέσεων, ποικιλίας στους τρόπους και τις προσεγγίσεις όχι μόνον δεν αποκλείεται ή ακυρώνεται αλλά είναι μέρος της εξελικτικής πορείας της σύγχρονης ποίησης.
  7. Αυτή η ολοένα και ισχυρότερη τάση, η έμφυλη ποίηση, δε συνεπάγεται βέβαια άμεση αλλαγή αλλά αρνείται τη σιωπή, προβάλλει αιτήματα και αρθρώνει το λόγο εκείνο που μεταξύ άλλων επιδιώκει την ορατότητα της πατριαρχικής εξουσιαστικής βίας και πειθάρχησης. Ή αλλιώς επιδιώκει τη δημόσια επίδειξη της βλάβης και του τραύματος. Στην πράξη, στα ποιήματα και στους τρόπους σύνθεσής τους, οι έννοιες της υποβλητικότητας και του υπαινιγμού, της αφαιρετικότητας και της κάλυψης συχνά δίνουν τη θέση τους στην κυριολεξία, στη σκληρή περιγραφή και στην άμεση έκθεση του βιώματος. Καθώς είναι στη βάση της υλικά και όχι εξιδανικευτικά σωματική η έμφυλη ποίηση εισάγει πρωτόγνωρες θεματικές όπως η σύνδεση της παραγωγής με την αναπαραγωγή, ή η σωματική βία στον εργασιακό αλλά και ευρύτερα κοινωνικό χώρο. Π.χ. ο φόβος του βιασμού ρητά αναδύεται όλο και πιο συχνά σε ποιήματα. Στο ερώτημα εάν οι θεματικές αυτές αποτελούν νεωτερισμό απαντώ καταφατικά επισημαίνοντας ότι είναι διαφορετικοί οι τρόποι με τους οποίους τίθενται και οι οπτικές που τις παράγουν οπότε παράγουν νέο λόγο. Επιπλέον, συχνά πέρα από τη σκληρή κυριολεξία με τρόπο ρεαλιστικό, ακόμη και λυρικό, διαφαίνεται η επιδίωξη/όνειρο εγκαθίδρυσης νέου κοινωνικού καθεστώτος αλλάζοντας τη φυσικοποιημένη έννοια της ευαισθησίας ως ίδιον των γυναικών σε αλληλεγγύη, φροντίδα, ενσυναίσθηση, αίσθημα κοινότητας, ανθρωπινότητα, άνοιγμα στα μη ανθρώπινα όντα. Η νέα ποιητική φωνή είναι η συνεχής ώσμωση του κόσμου και της ποιητικής φωνής και όχι η έκφραση του ενός απομονωμένου αιθέριου εγώ.
  8. Η αντίληψη ότι τέτοιου είδους ποίηση ιδίως των γυναικών είναι περιφερειακή, μη καθολική επομένως δεν αφορά ούτε συνολικά το αναγνωστικό κοινό ή αφορά μέρος του ή θεματοποιεί ζητήματα δευτερεύουσας σημασίας ή και επιλυμένα, πλανάται ακόμη και μεταξύ κριτικών και εν μέρει κοινού. Δηλαδή η άποψη για υποταγή σε προτάγματα θεωρητικού συρμού και για συγκυριακό λόγο που μπορεί να οδηγήσει σε νέα πολιτική ορθότητα ή, για να μείνω στη λογοτεχνία, στην παρέκκλιση από παγιωμένες αναλλοίωτες αισθητικές αξίες – άραγε ποιες είναι αυτές και πότε και ποιοι τις όρισαν;-. Μαζί με την αντίσταση κατά της πατριαρχικής εξουσίας, η έμφυλη ποίηση αμφισβητεί και την εξουσία που ασκούν οι παγιωμένες από την πατριαρχία αισθητικές αξίες και έτσι κρατά το εξεγερτικό πρόταγμα επείγον και στον ευρύτερο λογοτεχνικό χώρο.
  9. Στην έμφυλη ποίηση οι νέες υποκειμενικότητες -αρρενωπότητες και θηλυκότητες- θέτουν το φύλο στο επίκεντρο συνδυαστικά με την κοινωνική τάξη, τη φυλή, τη θρησκεία κ.ά -μιλώ για intersectionality- τονίζοντας ότι η ποίηση δεν αφορά μόνο τα εναρμονισμένα στην ετεροκανονικότητα υποκείμενα και σώματα.
  10. Απ’ την άλλη όλα τα παραπάνω πιστοποιούν αλλαγή, ανανέωση της ποίησης, άμεση σύνδεση με το σήμερα και την προβληματική του βιώματος. Όπως έχω και άλλοτε σημειώσει εδραιώνεται η διαπίστωση για την επιδίωξη συνεχούς διεπαφής με το κοινό, για μια ποίηση πέρα από εγωτικές ομφαλοσκοπήσεις, από συντεχνιακή αυτοεπιβεβαίωση, από αυτολύπηση για το βάρος του να είσαι ποιήτρια/ής και πέρα από υψηλόφρονα στάση.

 

(*) Η Βαρβάρα Ρούσσου είναι Ε.∆Ι.Π. του τμήματος Θεωρίας και Ιστορίας Τέχνης της Α.Σ.Κ.Τ., διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας ΕΚΠΑ και διδάκτωρ του Τμήματος Θεωρίας και Ιστορία της Τέχνης Α.Σ.Κ.Τ.

 

 

 

 

 

Προηγούμενο άρθροΈνας κύκλος χαμένων ποιητών; Περί μελαγχολίας και άλλων δεινών (του Δημήτρη Αγγελή)
Επόμενο άρθρο«Η Ελληνική λογοτεχνία σήμερα», συνέδριο του ηλεκτρονικού περιοδικού «O Αναγνώστης»

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ