του Σπύρου Κακουριώτη
«Κάθε φορά που έσκαγε μια βόμβα, σταματούσαν τα ρολόγια»· η πόλη μετατρεπόταν σε έναν χώρο «με το παρόν σε αναμονή», σε «ένα υπνωτικό σήμερα δίχως μέλλον».
Τα λόγια αυτά θα μπορούσαν να ανήκουν σε οποιονδήποτε κάτοικο του Κιέβου, της Μαριούπολης ή του Χαρκόβου. Σε κάποιον που, είτε παραλυμένος από την αγωνία είτε παρακινημένος από τον θυμό, παρέμεινε, μαζί με χιλιάδες άλλους, έτοιμος να αντιμετωπίσει την πολιορκία.
Όμως δεν αφορούν τη σημερινή Ουκρανία τα λόγια αυτά, αλλά το Λονδίνο πριν από 80 χρόνια, όταν η πόλη βρέθηκε στις φλόγες· πληγωμένη από τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς του ναζιστικού «Blitz», αλλά όρθια.
Αυτή η αίσθηση της ακίνητης ροής χρόνου είναι ένα χαρακτηριστικό κοινό για κάθε στιγμή κρίσης, από τον σεισμό στη Λισαβόνα το 1755 και τον βομβαρδισμό του Λονδίνου στα 1940-41, μέχρι την πολιορκία του Κιέβου σήμερα.
Επιλέγοντας τον ακίνητο χρόνο, την «κρίση», ως την κοινή τους οπτική γωνία, οι 25 μελέτες ελλήνων και ξένων ιστορικών που συγκροτούν τον ανά χείρας τόμο εξετάζουν όψεις του ευρωπαϊκού αστικού φαινομένου σε ένα ευρύτατο χρονικό άνυσμα, που εκκινεί από τον ύστερο Μεσαίωνα για να φτάσει μέχρι τις μέρες μας, καλύπτοντας οκτώ αιώνες ευρωπαϊκής ιστορίας.
Από τη Βαρκελώνη του 14ου αιώνα και τη Θεσσαλονίκη της εξέγερσης των Ζηλωτών, στις πόλεις της ιταλικής χερσονήσου κατά την Αναγέννηση, και από το Παρίσι των θρησκευτικών πολέμων σε εκείνο της Κομμούνας ή στην «κόκκινη Βιέννη» του Μεσοπολέμου, οι μελέτες που περιλαμβάνονται στον συλλογικό αυτό τόμο θέτουν στο επίκεντρό τους ιστορικές πόλεις, έναν χώρο όπου ποικίλες πολιτικές και οικονομικές εξουσίες συγκεντρώνονται, διαπλέκονται, αποτυπώνονται.
Χώρος με σύνθετη κοινωνικοοικονομική δομή και ασύμμετρες σχέσεις με την πέριξ ύπαιθρο, οι πόλεις χαρακτηρίζονται από την κεντρικότητα που τους προσφέρουν οι λειτουργίες τους. Αυτή η κεντρικότητα μετατρέπει την πόλη σε πεδίο εστίασης για την κοινωνική ιστορία, επιτρέποντας την εμφάνιση ενός διακριτού αντικειμένου των ιστορικών σπουδών, της ιστορίας του αστικού φαινομένου. Πρόκειται για ένα διεπιστημονικό πεδίο που άρχισε να αναπτύσσεται, αρχικά στη Βρετανία, από τη δεκαετία του 1970, για να αποκτήσει νέα ορμή κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, μετά την ανάδυση της πολιτισμικής ιστορίας και τη «γλωσσική στροφή» που ανέδειξε την επένδυση του χώρου με σημασίες και νοήματα, όπως και τη «χωρική στροφή», που επέτρεψε τη μελέτη των κοινωνικών φαινομένων μέσα από τις αναπαραστάσεις τους στον χώρο.
Εντάσσοντας τις μελέτες τους σε αυτή την ευρεία και πλουραλιστική ιστοριογραφική παράδοση, οι συγγραφείς του τόμου επιλέγουν να τοποθετήσουν το αντικείμενό τους κάτω από το πρίσμα της «κρίσης»: Δεν επιλέγεται κάποια ειδική κατηγορία κρίσεων, αντιθέτως κάθε αιφνίδιος μετασχηματισμός που δημιουργεί ανισορροπίες και συνεπώς πυροδοτεί διαδικασίες αλλαγής μπορεί να χρησιμεύσει σαν μεγεθυντικός φακός: πόλεμοι, εξεγέρσεις, επιδημίες, λιμοί είναι μερικά από τα κρισιακά φαινόμενα που επιλέγονται εδώ.
Όπως σημειώνει στην εισαγωγή της για τους ιστοριογραφικούς προσανατολισμούς της ιστορίας του αστικού φαινομένου η Μαρία Παπαθανασίου, ιστορικός και εκ των επιμελητριών του τόμου, αυτή «έχει εν μέρει μελετηθεί με όρους “κρίσης”, ακόμη κι αν η λέξη ελάχιστα χρησιμοποιείται», καθώς ο χώρος της πόλης συνιστά ένα διαφιλονικούμενο πεδίο, ένα πεδίο δυνητικών συγκρούσεων ανάμεσα σε αποκλίνοντες τρόπους ζωής και πολιτισμούς. Έτσι, ακόμη και όταν δεν δηλώνεται ρητά, φαίνεται πως η έννοια της «κρίσης» συνιστά ένα υπόρρητο αναλυτικό εργαλείο για τους ιστορικούς.
Ο τόμος Ευρωπαϊκές πόλεις σε κρίση. Από τον μεσαίωνα μέχρι σήμερα συγκεντρώνει στις σελίδες του συμβολές ελλήνων και ξένων ιστορικών που έχουν ως αφετηρία τους τις εισηγήσεις στο ομότιτλο διεθνές συνέδριο που διεξήχθη στην Αθήνα το 2017, από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, σε συνεργασία με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμού Δημοσίου Δικαίου (EPLO), στο πλαίσιο του εορτασμού των 180 χρόνων από την ίδρυση του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Τα κείμενα που περιλαμβάνει κατανέμονται σε πέντε μεγάλες ενότητες, που αφορούν τις πόλεις του Μεσαίωνα, δυτικού και ανατολικού (Νίκος Καραπιδάκης, Νικολέττα Γιαντσή-Μελετιάδη, Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου, Ανδρέας Κοφινάκης, Γιάννης Σμαρνάκης, Ελένη Τούντα, Χαράλαμπος Γάσπαρης)· την ιταλική χερσόνησο των πρώιμων νέων χρόνων και τα αστικά της κέντρα (Θεοδόσης Νικολαΐδης, Δημήτριος Γιαννακόπουλος, Ανδρονίκη Διαλέτη, Χάρης Μελετιάδης, Γιώργος Πλακωτός)· τις πόλεις στη Γαλλία της ίδιας περιόδου (Sylvain Gouguenheim, Denis Crouzet, Κώστας Γαγανάκης, Philippe Nelidoff)· πόλεις στη σκιά του πολέμου και της επανάστασης (Ξένια Μαρίνου, Loukia Efthymiou, Έλλη Λεμονίδου, Κώστας Ράπτης, Λουκής Χασιώτης, Αθηνά Συριάτου, Ιάσονας Χανδρινός)· και, τέλος, μια ματιά σε σύγχρονες μητροπόλεις (Annemarie Steidl, Μανόλης Αρκολάκης, Σοφία-Αλεξία Παπαζαφειροπούλου).
Κ. Γαγανάκης, Ν. Γιαντσή-Μελετιάδη, Μ. Ντούρου-Ηλιοπούλου, Μ. Παπαθανασίου, Κ. Ράπτης, Ευρωπαϊκές πόλεις σε κρίση. Από τον μεσαίωνα μέχρι σήμερα, Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ – Ηρόδοτος, 2022