του Χρήστου Δανιήλ
Υπάρχουν ορισμένα θέματα στη λογοτεχνία που έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, που είναι τόσο σοβαρά, τόσο σημαντικά ή τόσο εντυπωσιακά που υπάρχει μεγάλη πιθανότητα (ή και κίνδυνος) να επισκιάσουν το ίδιο το λογοτεχνικό έργο το οποίο τα διαπραγματεύεται. Διαβάζοντας δηλαδή το λογοτεχνικό έργο να επικεντρωθούμε σχεδόν αποκλειστικά στην θεματική του, και στην ιστορία που αφηγείται και όχι στην πράξη, στην τέχνη της αφήγησης. Πρόσφατα ο Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος σε κριτικό του σημείωμα για το έργο της Νάσιας Διονυσίου Τι είναι ένας Κάμπος, Πόλις 2021 (εδώ) το οποίο αναφέρεται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Εβραίων προσφύγων διασωθέντων του Ολοκαυτώματος στην Αμμόχωστο επεσήμανε αυτόν τον κίνδυνο· ως αδικία εις βάρος της συγγραφέως και του βιβλίου ο ίδιος το παρουσιάζει. Παραθέτω τη δική του διατύπωση: «Εδώ εντοπίζεται η αδικία εις βάρος της συγγραφέως στην οποία αναφέρθηκα εξαρχής: στο γεγονός ότι οι περισσότερες κρίσεις για το βιβλίο σταματάνε σε αυτό το σημείο, στην αφήγηση της ιστορίας. Το εν πολλοίς άγνωστο και, οπωσδήποτε, συγκλονιστικό θέμα του βιβλίου απορροφάει, θα έλεγε κανείς, όλη την κριτική ενέργεια των αναγνωστών, οι οποίοι μοιάζει να ξεχνάνε πως ό,τι διαβάζουμε έχει βγει από τα χέρια μιας συγγραφέως, και, έτσι, περιορίζονται στον θαυμασμό τους για την ιστορία που έχουν μπροστά στα μάτια τους και λησμονούν τη γραφή της Διονυσίου, την τέχνη της».
Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, με την υποχώρηση της κριτικής και την επικράτηση των βιβλιοπαρουσιάσεων, ολοένα και περισσότερο επικεντρωνόμαστε στην παρουσίαση της θεματολογίας ενός βιβλίου παραβλέποντας πως η τέχνη της λογοτεχνίας συνίσταται στον τρόπο διαπραγμάτευσης και παρουσίασης της όποιας θεματολογίας. Έτσι, έχουμε ένα βιβλίο για τους Εβραίους πρόσφυγες ή ένα βιβλίο για μια άγνωστη πτυχή της ιστορίας, ένα βιβλίο για ένα φλέγον κοινωνικό ζήτημα κ.ο.κ. Η τάση αυτή εκπροσωπείται τα τελευταία χρόνια και θεσμικά μέσω των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας καθώς έχει θεσμοθετηθεί βραβείο που πριμοδοτεί την ειδική θεματολογία· πρόκειται για το «Ειδικό Βραβείο σε Λογοτέχνη του οποίου το βιβλίο προάγει σημαντικά το διάλογο πάνω σε ευαίσθητα κοινωνικά ζητήματα», χωρίς να διευκρινίζεται εάν το κριτήριο για την απονομή του είναι το πόσο ευαίσθητο είναι το κοινωνικό ζήτημα για το οποίο ο διάλογος προάγεται, το ποια είναι η συνεισφορά του βιβλίου σε αυτόν τον διάλογο ή το ποιες οι λογοτεχνικές του κατακτήσεις (θέλω να πιστεύω, όλα τα παραπάνω). Όμως η εξέταση της λογοτεχνίας δεν ταυτίζεται με την εξέταση της ιστορίας, της ιδεολογίας ή της πολιτικής, αν και επηρεάζεται και αλληλοεπιδρά με όλα αυτά. «Η λογοτεχνία δεν είναι υποκατάστατο ούτε της κοινωνιολογίας, ούτε της πολιτικής. Έχει δικό της λόγο ύπαρξης και δικό της σκοπό» υποστήριζαν από παλιά οι Wellek και Warren.
Ένα τέτοιο ιδιαιτέρως ευαίσθητο κοινωνικό ζήτημα διαπραγματεύεται και το βιβλίο της Μαρίας Μαυρικάκη. Κι αν ο τίτλος του (Εξαρτάται) επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις και σημασιοδοτήσεις, ο επεξηγηματικός υπότιτλος δεν αφήνει πολλά περιθώρια παρερμηνειών: μια ιστορία ζωής δίπλα στην εξάρτηση. Εξάρτηση από ναρκωτικά. Τα ναρκωτικά, η χρήση τους και οι συνέπειές της στους χρήστες συναντώνται στο χώρο της λογοτεχνίας, κυρίως αυτόν της ποίησης από παλιά, καθώς έχουν συνδεθεί με τους καταραμένους ποιητές. Από τον Μπωντλέρ έως τον δικό μας Καββαδία, και από τα ρεμπέτικα έως την ροκ και την ραπ, μπορεί κανείς να βρει πολλά σχετικά ποιήματα και τραγούδια, που συγκροτούν μια ιδιαίτερη ποιητική μυθολογία γύρω από το ζήτημα αυτό. Αντιθέτως, στην πεζογραφία η συχνότητα εμφάνισης αυτής της θεματικής είναι πιο περιορισμένη, κυρίως σε επίπεδο διηγηματογραφίας. Πολύ λιγότερα είναι τα πεζογραφικά βιβλία που ασχολούνται αποκλειστικά με το ζήτημα αυτό, συνήθως πρόκειται για άμεσες ή έμμεσες μαρτυρίες χρηστών ή κοντινών τους προσώπων χωρίς ιδιαίτερες λογοτεχνικές αξιώσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις προτάσσεται το μήνυμα, η διάσωση και η καταγραφή της μαρτυρίας, και (συνήθως) η αποτρεπτική για τους αναγνώστες χρήση της. Ο υπότιτλος του βιβλίου της Μαυρικάκη δίνει την αίσθηση πως το πόνημά της σε αυτήν την κατηγορία εντάσσεται: μια ιστορία (προσωπικά το διάβασα, μάλλον αυθαίρετα, ως μια μαρτυρία) γραμμένη από έναν άνθρωπο που έζησε δίπλα στα ναρκωτικά.
Και πράγματι, όπως η ίδια σημειώνει προς το τέλος του βιβλίου της, στο καταληκτικό κεφάλαιο όπου παρουσιάζει τους λόγους και τον τρόπο σύνθεσης του βιβλίου, βίωσε η ίδια τον χώρο των ναρκωτικών δίπλα στον εξαρτημένο για δεκαετίες μεγάλο της αδελφό. Η ιδιαιτερότητα του βιβλίου της συνίσταται στο γεγονός πως θέση μαρτυρίας επέχουν μόνο το εναρκτήριο/εισαγωγικό και το καταληκτικό κεφάλαιο, τα οποία και διακρίνονται τυπογραφικά από το κυρίως σώμα του έργου. Αυτό, το κυρίως σώμα του έργου, αποτελείται από επινοημένες αφηγήσεις διαφορετικών (και πλασματικών;) προσώπων για τα βασικά επεισόδια της ιστορίας της. Η ιδιαιτερότητα του βιβλίου της συνίσταται στο γεγονός πως μετατρέπει την μαρτυρία/ιστορία του αδελφού της σε μυθ-ιστορία, τουτέστιν σε λογοτεχνία, σε μυθιστόρημα.
Στο βιβλίο παρακολουθούμε βασικά επεισόδια από τον βίο του κεντρικού ήρωα, του Άκη, από τα νεανικά του χρόνια και την πρώτη του επαφή με τα ναρκωτικά έως και τον θάνατό του, δεκαετίες αργότερα. Η ιστορία του Άκη, για όποιον έτυχε να γνωρίσει ή να έρθει σε επαφή με ανθρώπους που βρίσκονται στον χώρο της εξάρτησης, δεν διαφέρει από πολλές ανάλογες ιστορίες, από ανθρώπινα δράματα που εκτυλίσσονται συνεχώς δίπλα μας, στο περιθώριο της οργανωμένης κοινωνίας. Δράματα που βιώνουν τόσο οι άμεσα εμπλεκόμενοι όσο και οι οικογένειές τους και τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Η ιστορία του Άκη δεν διαθέτει καμία πρωτοτυπία· από τις πρώτες δοκιμές χρήσης ναρκωτικών στην εξάρτηση από αυτά, από τις πρώτες αντιδράσεις της οικογένειας όταν το μαθαίνει στην αποδοχή, τις απόπειρες απεξάρτησης και την ένταξη στα διάφορα θεραπευτικά προγράμματα. Το τέλος της ιστορίας είναι σχεδόν προδιαγεγραμμένο. Κι αυτό την κάνει ακόμη πιο τραγική. Η ιστορία του Άκη θα μπορούσε να είναι η ιστορία τόσων και τόσων άλλων εξαρτημένων προσώπων. Το βιβλίο, εστιάζοντας στο ειδικό και το συγκεκριμένο αναφέρεται στο γενικό και το καθολικό.
Η αφήγηση των γεγονότων της ιστορίας είναι πολυφωνική, πολυπρισματική. Οι αφηγηματικές φωνές εναλλάσσονται, τα γεγονότα παρουσιάζονται αντιστικτικά: πότε αφηγείται ο Άκης, πότε η αδελφή του, άλλοτε ο κολλητός του, άλλοτε η κοπέλα του, ο φίλος του από τον στρατό κ.ά. Οι αφηγήσεις αυτές αποτελούν ψηφίδες μιας πραγματικότητας που παρουσιάζεται θρυμματισμένη και ο αναγνώστης καλείται να ανασυνθέσει την βασική ιστορία μέσω των διαφορετικών οπτικών που του παρέχονται γι’ αυτή. Η Μαυρικάκη δίνει φωνή σε όλους όσοι εμπλέκονται, με τον έναν ή άλλον τρόπο, σε αυτή την περιπέτεια. Παρουσιάζει την δική τους οπτική, το δικό τους δράμα, τα δικά τους τραγικά αδιέξοδα. Ενδεικτικά παραθέτω το καταληκτικό σχόλιο της αδελφής του ήρωα όταν εκείνος έχει πλέον χαθεί: Στο ασυνείδητό μου πλανιέται μια οδυνηρή απορία. Ποιον θα φροντίζω τώρα; Μία μικρή επιφύλαξη διατηρώ καθώς από όλη αυτή την πολυφωνία των αφηγήσεων απουσιάζει η φωνή των γονιών του ήρωα. Ίσως να χρειαζόταν να ακουστεί και η δική τους. Από την άλλη, οι πράξεις τους και οι αντιδράσεις τους παρουσιασμένες μόνο μέσα από τα μάτια των παιδιών τους, χωρίς να ακούγεται ο δικός τους λόγος, αυξάνει την δραματικότητα. Κάπως σαν τα βουβά πρόσωπα μιας τραγωδίας.
Η εμπλοκή του ήρωα με τα ναρκωτικά ξεκινά τη δεκαετία του 70 και συνεχίζεται έως το πολύ πρόσφατο παρελθόν. Τα γεγονότα που σημάδεψαν και καθόρισαν την ελληνική κοινωνία όλο αυτό το διάστημα αποτελούν το χωροχρονικό πλαίσιο στο οποίο κινούνται οι ήρωες. Σ’ αυτούς όμως φτάνει μόνο ο απόηχός τους. Η Μαυρικάκη δεν επιδιώκει να ανασυνθέσει την εποχή δίνοντας επιπλέον πληροφορίες γι’ αυτήν, δεν επιδιώκει να στήσει ή να ανασυνθέσει ένα σκηνικό. Αυτό ενυπάρχει ούτως ή άλλως μέσα στο λόγο των ηρώων της, στις αναφορές που κάνουν στα γεγονότα, στις πράξεις και τις επιλογές τους. Η ροκ μυθολογία είναι παρούσα μέσα από τα βινύλια που ακούνε οι ήρωες, τις συναυλίες που παρακολουθούν, τους στίχους των τραγουδιών που ενσωματώνουν στο λόγο τους, τον τρόπο ζωής τους.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναφορές στη ναυτική ζωή, τα ταξίδια και την φυγή καθώς ο πατέρας του κεντρικού ήρωα είναι ναυτικός και άρα απών για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Τα ταξίδια όμως, διαφορετικής βέβαια υφής, η επιθυμία φυγής, η αναζήτηση της ουτοπίας και η χρόνια απουσία χαρακτηρίζουν και τη ζωή του Άκη. Στην άρρητη αυτή διασύνδεση, στην ενεργοποίηση της συνδηλωτικής λειτουργίας, συντείνει και η επιλογή της Μαυρικάκη να προτάσσει ως motto στα κεφάλαια τα οποία αφηγείται ο Άκης, στίχους από την Οδύσσεια του Ομήρου, στίχους οι οποίοι λειτουργούν κι ως έμμεσα σχόλια στα λεγόμενά του. Παραθέτω ενδεικτικά: ποιος με τη θέλησή του θα ‘παιρνε τόσο δρόμο/ σχίζοντας το απέραντο νερό της αλμυρής θαλάσσης; ή πώς και γιατί, ω δύστυχε, το φως του ήλιου εγκαταλείποντας,/ ήλθες εδώ να βρεις νεκρούς σ’ αυτόν τον έρμο τόπο; ή ένα βοτάνι που το πένθος σβήνει, τη χολή πραΰνει,/κι είναι της κάθε συμφοράς η λησμοσύνη.
Καταληκτικά, η Μαυρικάκη επιλέγοντας να αποστασιοποιηθεί, κατά το δυνατό, από τα γεγονότα κατορθώνει να μετασχηματίσει ένα δικό της τραυματικό βίωμα σε μυθιστόρημα με κεντρικό του θέμα τη ζωή δίπλα στην εξάρτηση. Δεν ηθικολογεί, δεν μεμψιμοιρεί, δεν κραυγάζει, δεν κρίνει και δεν κατακρίνει. Αποτυπώνει λογοτεχνικά εκδοχές μιας πραγματικότητας, έχοντας ως βάση τα όσα έζησαν η ίδια και οι δικοί της για χρόνια δίπλα στον εξαρτημένο αδελφό της, τα όσα ζούνε τόσοι και τόσοι άλλοι αθέατοι από την κοινωνία συνάνθρωποί μας. Το βιβλίο της δεν προσφέρει λύσεις, δεν προτείνει διεξόδους, εκτός κι αν υποθέσουμε πως η ίδια η συγγραφή του και η δημοσιοποίηση του προβλήματος αποτελεί μέρος μιας λύσης. Εξαρτάται…
Μαρία Μαυρικάκη, Εξαρτάται, μια ιστορία ζωής δίπλα στην εξάρτηση, Πατάκης 2022.
