της Αγγελικής Γιαννικοπούλου
Κάποιες φορές η λογοτεχνία δίνει στους ήρωές της ονόματα που αναμφίβολα αποκαλύπτουν στοιχεία της εμφάνισης και της προσωπικότητάς τους. Ιδιαίτερα δημοφιλή αποδεικνύονται για το παραμύθι τα «ομιλούντα ονόματα», αφού ήρωες, όπως ο Κοντορεβιθούλης (κοντός σα ρεβίθι), η Σταχτοπούτα (ζωή μέσα στις στάχτες), η Χιονάτη (με δέρμα λευκό σα το χιόνι) και φυσικά η Πεντάμορφη δεν μπορούν παρά να επιβεβαιώνουν το όνομά τους με την εξωτερική τους εμφάνιση. Από την άλλη δημοφιλείς χαρακτήρες αγαπημένων εικονογραφημένων βιβλίων, όπως ο Τριγωνοψαρούλης του Βαγγέλη Ηλιόπουλου ή η Φρικαντέλα του Ευγένιου Τριβιζά, επιβλήθηκαν και με το όνομά τους που αποδείχθηκε αποκαλυπτικό της μορφής και της προσωπικότητάς τους.
Κάποιες μάλιστα φορές τα ομιλούντα ονόματα κατάφεραν όχι μόνο να περιγράψουν λογοτεχνικούς χαρακτήρες, αλλά συγχρόνως να γεννήσουν την ιστορία τους. Στον Τρομάρα του Βιζυηνού η ταύτιση σε έναν τύπο της ενεργητικής και της παθητικής διάθεσης του ρήματος ‘τρομάζω’ –τρομάζω (αμετάβατο)=φοβάμαι, τρομάζω κάποιον (μεταβατικό)=φοβίζω κάποιον– υπήρξε για τον ομώνυμο ήρωα ο άξονας πάνω στον οποίο κινήθηκε η ιστορία του, παρακολουθώντας την πορεία του από την ανυποληψία της δειλίας προς μια ευτυχισμένη και εύκολη ζωή. Εκείνος ονομάστηκε Τρομάρας γιατί τρόμαζε ακόμη και με τον ίσκιο του. Εκείνοι θεώρησαν ότι κέρδισε το όνομα επειδή η δύναμη και η ανδρεία του κατόρθωνε να τρομάξει τους πάντες. Ήρωας κατά λάθος ο Τρομάρας φοβάται και φοβίζει, αφού η ετυμολογική παρερμηνεία του ονόματός του λειτούργησε ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία, μετατρέποντας ένα δειλό ανθρωπάκι σε αξιοθαύμαστο ήρωα.
Όμως, δεν συμφωνούν όλοι με την ύπαρξη ομιλούντων ονομάτων, ιδιαίτερα όταν αυτά φτάνουν να αναρριχηθούν στον τίτλο της ιστορίας. Η αιτιολόγηση δια στόματος του τετράποδου Πλάτωνος στην πρώτη σελίδα του ομώνυμου βιβλίου της Άλκης Ζέη: «Δε μ’ αρέσουν όμως οι ιστορίες που έχουν, ας πούμε, για τίτλο: ‘Η Κοκκινοσκουφίτσα’, και μιλούν για ένα κοριτσάκι που φοράει κόκκινη σκουφίτσα. Έτσι, τα ξέρεις όλα από πριν και δεν έχεις περιέργεια να μάθεις τι έγινε παρακάτω» (Άλκη Ζέη, Ο θείος Πλάτων).
Στο βιβλίο Όττο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο σε κείμενα Άννας Κοντολέων και εικόνες Ντανιέλας Σταματιάδη, σε καμία περίπτωση το ομιλούν όνομα του κεντρικού ήρωα, το οποίο αποτελεί την εξελληνισμένη εκδοχή του «auto», δεν είναι αρκετό για να αποκαλύψει την πραγματική ταυτότητα του ομώνυμου ήρωα, και με αυτόν τον τρόπο να προ-δώσει μια αριστοτεχνική κατάληξη. Όπως συνέβη στο μακρινό Οιδίποδα (οιδήματα + πόδια) που αδυνατούσε να δει την φρικτή αλήθεια που έκρυβε το όνομά του –τα σημάδια των ποδιών που ο ίδιος ο πατέρας του τού είχε προξενήσει σε μια απέλπιδα προσπάθεια να μην επαληθευτεί ο φοβερός χρησμός– και στον Όττο, ο αναγνώστης, σαφώς συνεπαρμένος από μια τρυφερή ιστορία αγάπης και ενηλικίωσης, παρατηρεί να καταρρίπτονται οι εικασίες του για την ταυτότητα του πιστού συντρόφου της Χάνα με το γερμανικό όνομα (Otto). Η ανεπάντεχη έκπληξη του τέλους, που με μεγάλη επιδεξιότητα προετοίμασε τόσο το λεκτικό όσο και το οπτικό κείμενο, εντυπωσιάζει τον αναγνώστη που, απορροφημένος στη μαγεία ενός συναρπαστικού κειμένου, δεν καταφέρνει να λύσει το γρίφο της ταυτότητας του Όττο.
Και δεν είναι μόνο το όνομα του πρωταγωνιστή που μιλάει από μόνο του. Στην περίπτωση του εικονογραφημένου βιβλίου, ενός είδους εγγενώς πολυτροπικού, το ομιλούν όνομα ΌττΟ έχει μεταλλαχθεί σε … ‘απεικονίζον’, αφού ο τρόπος που έχει αναγραφεί στο εξώφυλλο του βιβλίου αλλά και στην εσωτερική σελίδα του τίτλου, στην οποία έχει προστεθεί κι η μικρή βινιέτα ενός άδειου ασφαλτόδρομου, θα μπορούσε ευθύς εξαρχής να είχε αποκαλύψει την ταυτότητά του. Τα δύο χρώματα, κόκκινο και μαύρο, καθώς και οι μικρές εικονιστικές λεπτομέρειες που με μαεστρία έχει προσθέσει η Σταματιάδη καταφέρουν να εμπλουτίσουν το σημαίνον, δηλαδή την εικόνα της λέξης, με στοιχεία του σημαινομένου.
Όμως, ανεξάρτητα από το αν ο αναγνώστης θα μαντεύσει ή όχι ποιος πραγματικά είναι ο ΌττΟ, ή ακόμη κι αν δεν εκλάβει το κείμενο ως μια αλληγορική ιστορία υπέρ της δωρεάς οργάνων, όπως υποστηρίζει το εκδοτικό και συγγραφικό επικείμενο, το βιβλίο των Κοντολέων και Σταματιάδη τού επιβάλλεται με την αλήθεια και την ευαισθησία του. Γιατί ο ΌττΟ είναι κάτι παραπάνω από προσεκτικό γράψιμο και αισθητικά ενδιαφέρουσα εικονογράφηση٠ είναι κομμάτι της ζωής μας και εμπειρίες πολύτιμες, που κατάφεραν να βρουν τις λέξεις και τις εικόνες που τους άξιζαν. Ο Όττο φαίνεται να μιλάει για μας!!
info: Άννα Κοντολέων, ΌττO, εικονογράφηση: Ντανιέλα Σταματιάδη, εκδ. Καλειδοσκόποιο
(*) Η Αγγελική Γιαννικοπούλου είναι Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
