του Σπύρου Κακουριώτη
Με την κυκλοφορία του τελευταίου τόμου των Έργων του Ανδρέα Κάλβου, καθώς και των Ευρετηρίων τους, μια διαδρομή που ξεκίνησε ως ιδέα το 2008 και άρχισε να υλοποιείται το 2014, με την κυκλοφορία της δίτομης Αλληλογραφίας του Κάλβου, ολοκληρώνεται σήμερα, με την ευόδωση του μεγαλόπνοου σχεδίου της συγκέντρωσης, επιστημονικής επιμέλειας, μετάφρασης όπου χρειαζόταν και αναλυτικού σχολιασμού του συνόλου του ευρισκόμενου έργου του Ανδρέα Κάλβου, που κατέλαβε έξι τόμους και συνολικά 3.852 σελίδες!
Έχουμε έτσι σήμερα στη διάθεσή μας, για πρώτη φορά, το σύνολο του έργου του Κάλβου. Κάτι που χρωστάμε στον ιστορικό και υπεύθυνο εκδόσεων του Μουσείου Μπενάκη, Δημήτρη Αρβανιτάκη, ο οποίος είχε την ιδέα, αλλά και στην πνευματική γενναιοδωρία και ευρύτητα του Άγγελου Δεληβορριά, που αμέσως αγκάλιασε το σχέδιο. Ένα σχέδιο που δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την οικονομική στήριξη του Ντίνου Μαρτίνου, και την επιστημονική στήριξη της επιτροπής που συγκρότησαν μαζί με τον Δ. Αρβανιτάκη οι Σπύρος Ασδραχάς, Γιάννης Δάλλας, Νάσος Βαγενάς, Μάριο Βίττι, Μπερτράν Μπουβιέ και, στη συνέχεια, ο Ευριπίδης Γαραντούδης. Οι δύο πρώτοι, όπως και ο Άγγελος Δεληβορριάς, δυστυχώς, δεν είναι πια μαζί μας· πέθαναν χωρίς να προλάβουν να δουν το έργο ολοκληρωμένο.
Μαζί με το όλο έργο του Κάλβου, έχουμε στη διάθεσή μας σήμερα, μετά και την κυκλοφορία του τελευταίου τόμου των Έργων, το πλαίσιο της εποχής, τις συντεταγμένες που το γέννησαν. Πρόκειται για μια εξαιρετικά σημαντική προσφορά, που διευρύνει τον φακό μέσα από τον οποίο μελετάμε τον Κάλβο και την εποχή του, δίνοντας ένα έξοχο παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο (οφείλουμε να) προσεγγίζουμε τις ιστορίες και τις λογοτεχνίες των ανθρώπων και των τόπων πριν από την εθνική ιστορία, πριν από τον εθνικό κανόνα και τις γενεαλογίες που αναπόφευκτα αυτός δημιουργεί.
Η έκδοση του Μουσείου Μπενάκη επιχειρεί να δει τον Κάλβο έξω από το στενό κοστούμι του «εθνικού ποιητή», μια οπτική που τον καταδικάζει να αποτελεί τον «ποιητή των είκοσι ωδών». Επιχειρεί να εντοπίσει και να τεκμηριώσει τα στάδια, τα επίπεδα και τα όρια της δημιουργίας του· να αναζητήσει τον πραγματικό πνευματικό του ορίζοντα, τους κόσμους με τους οποίους συνομίλησε· να αναδείξει τους μηχανισμούς της ποιητικής, πνευματικής και πολιτικής παρουσίας του, το πώς διαμορφώθηκε, τελικά, το ελληνικό αίσθημά του.
Προϋπόθεση γι’ αυτό ήταν η συγκρότηση του καλβικού corpus χωρίς «γλωσσικούς» ή «κανονιστικούς» αποκλεισμούς και η ισότιμη επιστημονική αντιμετώπιση του συνόλου του έργου του· «τίποτα από όσα δημιούργησε [ο Κάλβος] δεν περιττεύει: όλα είναι γράμματα του ίδιου αλφαβήτου, λέξεις του ίδιου λεξιλογίου», σημειώνει ο Δημήτρης Αρβανιτάκης.
Χάρη σε αυτή την αντιμετώπιση, οι επιμελητές των Έργων μπόρεσαν να τοποθετήσουν τον Κάλβο στην ιστορική του στιγμή, να αποκωδικοποιήσουν τις παραμέτρους που καθόρισαν τη διαμόρφωση του κόσμου του και να κατανοήσουν τις δυνατότητες, τις επιλογές, τις στοχεύσεις, τα επιτεύγματα και τις αποτυχίες του. Μπόρεσαν επίσης να σταθούν κριτικά στον λόγο για το έργο του Κάλβου που συγκροτήθηκε κατά τον 19ο και πολύ περισσότερο τον 20ό αιώνα, ο οποίος και διαμόρφωσε την παγιωμένη εικόνα του.
«Ο Κάλβος, το σύνολο του έργου του, είναι ένας σπουδαίος μάρτυρας μιας στιγμής ριζικού αναπροσανατολισμού του κόσμου», λέει ο γενικός επιμελητής του έργου Δημήτρης Αρβανιτάκης. «Ενός κόσμου που έψαχνε γλώσσες, που έχτιζε τόπους, που δημιουργούσε νέους προγόνους, που δημιουργούσε έθνη και πατρίδες, που άφηνε πίσω του γενεαλογίες, αναζητώντας άλλες, που έσπαγε αλυσίδες του χρόνου, συναρμόζοντας άλλες· ένας κόσμος που αναζητούσε νέες γεωγραφίες ανθρώπων, τόπων και ιδεών…» Γι’ αυτό, «οι τρόποι της ανάγνωσής μας δεν μπορεί να είναι ούτε τελεολογικοί ούτε αντίστροφοι ούτε αποκλειστικοί ή μονόχορδοι», τονίζει στην εισαγωγή του στον δεύτερο τόμο των ποιητικών έργων του Κάλβου.
Ο τόμος με τον οποίο ολοκληρώνεται το σύνολο του έργου μάς προσφέρει πολύ περισσότερα και πολύ εγκυρότερα τεκμήρια τόσο για τη λογοτεχνική, αλλά και πολιτική, πορεία του Κάλβου πριν το κομβικό γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης όσο και για τη βούλησή του να ενταχθεί στον ιταλικό πνευματικό κόσμο, η οποία αποτυπώνεται όχι τόσο στη (μάλλον υπερτιμημένη) εξάρτησή του από τον Φόσκολο όσο στο διάλογό του και την κίνησή του στο ευρύτερο περιβάλλον μέσα στο οποίο διαμορφωνόταν.
Ακόμη, αναδεικνύοντας το δραματικό έργο του Κάλβου, τόσο το αδημοσίευτο όσο και το δημοσιευμένο που περιέχεται στον Α τόμο των ποιητικών Έργων (από το οποίο οι Δαναΐδες, σε μετάφραση Δ. Αρβανιτάκη, βρήκαν για πρώτη φορά τον δρόμο προς τη σκηνή, το καλοκαίρι του 2009, σε σκηνοθεσία Νατάσας Τριανταφύλλη), η έκδοση επιδιώκει να προσανατολίσει τη μελλοντική έρευνα στη φύση και την έκταση της θεατρικής εμπειρίας του Κάλβου.
Όπως είναι γνωστό, ο Κάλβος στη Φλωρεντία σύχναζε σε «Σχολές Απαγγελίας» (ένα είδος δραματικής σχολής της εποχής), που ήταν συνδεδεμένες με τη δυναμική του «πατριωτικού» ή «γιακωβίνικου» θεάτρου, το οποίο του έδωσε τις πρώτες στέρεες ποιητικές συντεταγμένες: ελευθερία, αντιτυραννική ηθική, πατρίδα, νόμος, αρετή. Άλλωστε και οι τρεις τραγωδίες του αποδεικνύουν την «εμμονή» του με τις ποικίλες εκδοχές του προσώπου του «τυράννου» και με το φαινόμενο της εξουσίας.
Θέτοντας τέτοια και ανάλογα ερωτήματα, τα κείμενα που περιλαμβάνονται σε αυτόν τον τελευταίο τόμο των Έργων συνεισφέρουν στην ανίχνευση των σταδιακών συνειδητοποιήσεων του Κάλβου στο ζήτημα της «πατρίδας», το οποίο είναι κομβικό για την κατανόηση τόσο του ίδιου όσο και του κόσμου που τον γεννούσε…
Ανδρέας Κάλβος. Έργα
Τόμος Α1, Ποιητικά (Δημοσιευμένα)
Επιμέλεια: Luigi Trenti, Ευριπίδης Γαραντούδης
Τόμος Α2, Ποιητικά (Αδημοσίευτα)
Εισαγωγικά κείμενα: Δημήτρης Αρβανιτάκης, Νάσος Βαγενάς, Mario Vitti, Νίκος Κουρκουμέλης, Μιχαήλ Πασχάλης
Τόμος Β, Πεζά κείμενα
Εισαγωγικά κείμενα: Παναγής Αλιπράντης, Δ. Αρβανιτάκης, Ν. Βαγενάς, Ν. Κουρκουμέλης, Θεοδόσης Πυλαρινός, L. Trenti
Τόμος Γ, Ποικίλα
Εισαγωγικά κείμενα: Δ. Αρβανιτάκης, Γιαννούλα Γιαννουλοπούλου, Ν. Κουρκουμέλης, Γιάννης Ξούριας
Ανδρέας Κάλβος. Αλληλογραφία
Τόμος Α (1813-1818)
Τόμος Β (1819-1869 + Αχρονολόγητες επιστολές)
Επιμέλεια: Δ. Αρβανιτάκης – Λεύκιος Ζαφειρίου
Ανδρέας Κάλβος. Έργα και Αλληλογραφία, Ευρετήρια
Επιμέλεια: Δ. Αρβανιτάκης
Μουσείο Μπενάκη, 2014-2021
Αναζητήστε τα εδώ
Η έκδοση των Απάντων του Κάλβου είναι αντάξια της αντίστοιχης του Σολωμού από τον Λ. Πολίτη. Δυστυχώς όμως ο πρώτος τόμος (Α1) είναι εξαντλημένος εδώ και χρόνια. Θα έπρεπε το Μουσείο Μπενάκη να τον ανατυπώσει αλλιώς η έκδοση θα είναι κολοβή.