Συνέντευξη του Marco Marino με την Αντονέλλα Ανέντα (επιμέλεια- μτφρ. Γιάννης Η.Παππας)
Διαβάζοντας το νέο βιβλίο της Antonella Anedda, Η Ποίηση ως οξυγόνο. Για μια οικολογία της λέξης (Chiarelettere, 2021), που γράφτηκε με την Elisa Biagini και επιμελήθηκε ο Riccardo Donati, μου θύμισε ένα σύντομο απόσπασμα από την ομιλία του ποιητή Γιώργου Σεφέρη το 1963, όταν του απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ο Σεφέρης είπε: «Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τι θα γινόμασταν, αν η πνοή μας λιγόστευε; Είναι μια πράξη εμπιστοσύνης – κι ένας Θεός το ξέρει αν τα δεινά μας δεν τα χρωστάμε στη στέρηση εμπιστοσύνης.». Ο συσχετισμός μεταξύ οξυγόνου και ανάσας προκειμένου να φανταστούμε την ποίηση είναι άμεσος, σχεδόν φυσικός: η ιδέα της να φανταζόμαστε την ποίηση ως χημεία και πρακτική, μια “πράξη εμπιστοσύνης” για να κατοικήσουμε στο παρόν.
Για το λόγο αυτό, Antonella, θα ήθελα να σε ρωτήσω πρώτα απ’ όλα τι σκέφτεσαι γι’ αυτή την ποιητική σχέση, της ανάσας και του οξυγόνου, της χημείας και της πρακτικής. Αλλά πάνω απ’ όλα με ενδιαφέρει να σε ρωτήσω: πόση εμπιστοσύνη έχουμε σήμερα σε αυτή την αναπνοή/οξυγόνο, σε αυτό το “πιστεύω”;
Από τη λέξη πίστη προτιμώ την εμπιστοσύνη και από τη λέξη πιστεύω προτιμώ τη λέξη σκέφτομαι. Μοιράζομαι με τους άλλους συγγραφείς αυτού του βιβλίου, την Elisa Biagini και τον Riccardo Donati, τη λέξη ανάσα, αλλά και σε αυτή την περίπτωση ως κάτι βαθιά φυσικό που αφορά όλους: ανθρώπους, ζώα και φυτά. Ίσως ακόμη και η ποίηση να βρίσκεται σε αυτό το ελάχιστο χώρο μεταξύ ανάσας και ανάσας. Περισσότερο από ένα πιστεύω, η ποίηση τρέφεται από ένα «και όμως», παρ’ όλα αυτά υπάρχει, επιβιώνει. Παρ’ όλα αυτά, όπως γράφει μια ποιήτρια που αγαπώ πολύ, η Marianne Moore, αν το διαβάσεις προσεκτικά ανακαλύπτεις ένα χώρο για το αυθεντικό.
Τις τελευταίες εβδομάδες, πολλοί συγκλονίστηκαν από τη φωνή της ποιήτριας Amanda Gorman, η οποία διάβασε μία από τις συνθέσεις της κατά τη διάρκεια της Ημέρας Ορκωμοσίας του νέου Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, Τζο Μπάιντεν. Μεταξύ των θεμάτων που εντυπωσίασαν περισσότερο το διεθνές κοινό ήταν η χρήση της αντωνυμίας «εμείς»: αυτή η πληθυντική προφορά των στίχων της έμοιαζε πραγματικά να δημιουργεί, να σχεδιάζει μια κοινότητα, μια αμερικανική κοινότητα, μια ανθρώπινη κοινότητα. Στο βιβλίο σας, εσύ και η Elisa Biagini αναφέρετε την ποίηση ως μέθοδο αναγνώρισης και δημιουργίας κοινότητας. Αναρωτιέμαι, λοιπόν, πόσο δύσκολο είναι να αντιμετωπίσεις την αντωνυμία εμείς στην ποίηση; Και πώς, και σε ποιο βαθμό, η ποίηση χτίζει κοινότητα;
Δεν είμαι σίγουρη ότι δημιουργεί κοινότητα. Σε αυτό είμαι ίσως λιγότερο αισιόδοξη από την Elisa Biagini και τον Riccardo Donati, και όμως … και όμως. Ένα ποίημα μπορεί να είναι ένας πρωτοφανής, αντισυμβατικός τρόπος ανάγνωσης της πραγματικότητας. Στους ηθοποιούς που του ζητούσαν οδηγίες για το πώς να παίξουν ο Μπέρτολντ Μπρεχτ έλεγε: “Όχι έτσι, αλλά έτσι”. Υπάρχει ένα κενό μεταξύ του έτσι και του έτσι. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε οποιαδήποτε αντωνυμία. Τα πάντα εξαρτώνται από τον τόνο, από ένα ανεπαίσθητο στοιχείο, από μια αρχιτεκτονική που μετρά με ακρίβεια τη λογική και το συναίσθημα και καταφέρνει να δώσει μια απροσδόκητη προοπτική. Πρόκειται για μια (δύσκολη) ισορροπία. Τα όμορφα συναισθήματα δεν αρκούν, οι καλές προθέσεις δεν αρκούν. Η κοινοτοπία μπορεί να ξεσπάσει τη στιγμή και η ρητορική προφανώς λειτουργεί. Αρέσει. Αυτό δεν είναι κακό, αλλά βρισκόμαστε σε διαφορετική περιοχή. Η ποίηση είναι μια πολύ ιδιαίτερη μορφή γνώσης, δεν είναι μια διέξοδος, ούτε είναι μόνο διανόηση. Η προσεκτική ανάγνωσή της μπορεί να προσφέρει ευχαρίστηση, είναι μια πολύ ιδιαίτερη μορφή γνώσης.
Ο υπότιτλος του βιβλίου είναι Για μια οικολογία της λέξης. Είναι μια φόρμουλα που γοητεύει για την τοπικότητα και την αποτελεσματικότητά της…
Θέλαμε να ασχοληθούμε με την ετυμολογία του όρου, να σκεφτούμε έναν συγκεκριμένο χώρο της λέξης, έναν τόπο όπου είναι δυνατόν να μείνει κανείς. Θέλαμε επίσης να προτείνουμε ένα μη ανθρωποκεντρικό όραμα για την ανάγνωση των πραγμάτων. Ένας στίχος μπορεί να είναι μια ανάσα οξυγόνου. Με αυτή την έννοια μπορούμε να μιλήσουμε για μια οικολογία της λέξης. Σκεφτήκαμε αυτόν τον τίτλο πριν από το κύμα του ιού, αλλά τώρα μπορεί να υποδηλώνει κάτι περαιτέρω στη φυσική δυσκολία: η ανάγνωση, η ακρόαση μη πλαστικών λέξεων μπορεί να βγάλει νόημα.
Ζούμε σε μια καθημερινότητα στην οποία η λέξη γίνεται συνεχώς αντικείμενο κατάχρησης, από τα κοινωνικά δίκτυα μέχρι το Κοινοβούλιο. Και αρχίζουμε πραγματικά να φοβόμαστε τη λέξη λόγω της βίας με την οποία χαρακτηρίζεται. Τι σημαίνει αυτός ο εχθρικός χαρακτήρας της λέξης για την κοινωνία μας; Πώς μπορούμε να αντιδράσουμε; Ποιο είναι το μονοπάτι που πρέπει να ακολουθήσουμε για να σκεφτούμε και να εφαρμόσουμε μια υγιή οικολογία των λέξεων;
Ίσως αρχίζοντας να σεβόμαστε τις λέξεις; Τις σκεφτόμαστε; Έχουμε αμφιβολίες; Όχι να προσπαθεούμε να σχολιάζουμε, να ερμηνεύουμε, να κατηγορούμε συχνά μόνο και μόνο για να επιδειχθούμε. Να γνωρίζουμε ότι οι εχθρικές λέξεις έχουν ήχο, να γνωρίζουμε ότι αν τις προφέρουμε, αυτός ο ήχος ενισχύεται, διαδίδεται, μπορεί να δημιουργήσει όχι μόνο κοινοτοπία αλλά και μίσος κ.λπ. Όσοι γράφουν, όπου κι αν γράφουν, θα πρέπει να βρουν ένα σημείο όπου ο προβληματισμός δεν αποκλείει τη μετωπικότητα. Μια ειλικρίνεια χωρίς μνησικακία; Δεν ξέρω. Όπως βλέπετε, οι απαντήσεις μου είναι ερωτήσεις προς τον εαυτό μου πρώτα.
Υπάρχει ένας προβληματισμός σας, στο πλαίσιο του η Ποίηση ως οξυγόνο, στον οποίο θα ήθελα να σταθώ «Το τοπίο που αλλοιώνεται από την κατασκευή των εμπορικών κέντρων έχει επιπτώσεις στη γλώσσα». Ποια είναι η σχέση μεταξύ γλώσσας/ομιλίας, ποίησης και τοπίου; Πώς συνυπάρχουν ή έρχονται σε σύγκρουση; Πώς αλληλοτροφοδοτούνται ή χάνουν τη δύναμή τους η μία από την άλλη;
Ο ποιητής Andrea Zanzotto, με τον οποίο κλείνει η ανθολογία, περιγράφει τέλεια, ιδίως στα τελευταία χρόνια της ποίησής του, αυτή τη διαπλοκή τοπίου και γλώσσας. Το τοπίο υπαγορεύει τη γλώσσα. Η ιστορία γράφει πάνω στη γη, η ιστορία και η γεωγραφία είναι βαθιά συνδεδεμένες. Ένα εμπορικό κέντρο δεν είναι το απόλυτο κακό, αλλά είναι αν αλλοιώνει έναν τόπο για να υπακούσει μόνο στο κέρδος και έχει ως αποτέλεσμα την εκμετάλλευση των πιο αδύναμων. Φυσικά πιστεύω ότι αυτό έχει επιπτώσεις στη γλώσσα. Η ομορφιά δεν πρέπει να συμπίπτει με μια μειονότητα, πρέπει να ανήκει σε όλους όπως το νερό.
Νωρίτερα αναφέρθηκες στην ωραία ανθολογία του βιβλίου, σχολιασμένη από σένα και την Elisa Biagini. Σε αυτούς τους δύσκολους μήνες του lockdown, σε ποια κείμενα επέστρεψες;
Επέστρεψα στους κλασικούς. Ξαναδιαβάζοντας τον Αλκμάν, τη Σαπφώ μου δίνουν χαρά, τα τοπία τους, η νύχτα, οι μηλιές, η θάλασσα. Τον μήνα που είχα τον Covid έτυχε να ξαναδιαβάσω τον Σπινόζα. Γιατί; Επειδή δεν είναι ερωτευμένος ούτε με τον θάνατο ούτε με τον εαυτό του, με κάνει να έχω καλή διάθεση. Σίγουρα δεν επηρεάστηκε από τον φόβο να χάσει μια ευκαιρία που σήμερα ονομάζεται FOMO (fear of missing out [φόβος της απώλειας]), αλλά που πάντα υπήρχε. Νωρίτερα μίλησα για πλαστικές λέξεις: αναφερόμουν σε ένα βιβλίο που ξαναδιάβασα, γραμμένο πριν από χρόνια αλλά πολύ επίκαιρο: Plastic Words του Uwe Porksen με την επιμέλεια του Rocco Ronchi, ενός φίλου φιλοσόφου (και ζωντανού).
Μια τελευταία ερώτηση. Στο βιβλίο επαναλαμβάνετε αρκετές φορές ότι η ποίηση δεν σώζει. Αλλά η εμπιστοσύνη στην ποίηση, όπως είπε ο Σεφέρης, δεν σημαίνει, κατά μία έννοια, ότι πιστεύουμε στη δυνατότητα μιας θεραπείας, μιας διόρθωσης μεταξύ του εαυτού μας και του κόσμου;
Ίσως. Κάποιος μπορεί να προσπαθήσει (δεν είναι καθόλου εύκολο) κατά καιρούς να διορθώσει. Φαίνεται δύσκολο, όπως και με την ποίηση, και όμως. Ίσως στη συνειδητοποίηση της ευαλωτότητάς μας να είναι ήδη εγγεγραμμένη μια δυνατότητα θεραπείας. Είμαστε θνητοί που φοβούνται θανάσιμα.
(*) Το βιβλίο αυτό είναι το αποτέλεσμα ενός διαλόγου μεταξύ δύο ποιητών και ενός κριτικού για το νόημα της γραφής και της ανάγνωσης στίχων σήμερα. Περιέχει επίσης μια σχολιασμένη ανθολογία μερικών από τις σημαντικότερες ποιητικές φωνές όλων των εποχών και όλων των γεωγραφικών πλατών: Αλκμάν, Οβίδιος, Osip Mandel’štam, Emily Dickinson, Elizabeth Bishop, Anne Sexton, Zbigniew Herbert, Bartolo Cattafi, Andrea Zanzotto, Eugenio Montale, Paul Celan, Franco Fortini, Anne Carson, Adrienne Rich, Lucille Clifton. Το βιβλίο κλείνει με έναν προβληματισμό των δύο συγγραφέων σχετικά με τη φύση και την πρακτική της συγγραφής τους. Λέξεις και όχι γεγονότα, λέγεται συνήθως, με κάποια περιφρόνηση. Αλλά -όπως επισημαίνει ο Riccardo Donati στις πρώτες σελίδες του βιβλίου αυτού- τα γεγονότα είναι ολοκληρωμένα, στατικά πράγματα. Οι λέξεις, από την άλλη πλευρά, είναι θέματα, είναι πράγματα που συμβαίνουν, που κυκλοφορούν ανάμεσά μας. Και αυτή η πραγματικότητα, είτε είναι εσωτερική είτε εξωτερική, είναι πολύπλοκη… Αυτό που κάνει η ποίηση, όταν είναι καρπός μελέτης και αυστηρότητας, πάθους και ειλικρινούς συμμετοχής, είναι ακριβώς αυτό: να λέει σε μορφή συνθετική την πολυπλοκότητα “. Η ποίηση ως οξυγόνο. Για μια οικολογία της λέξης είναι ένα βιβλίο για όσους ήδη διαβάζουν ποίηση και ακόμη περισσότερο για όσους δεν διαβάζουν ποίηση, αλλά θέλουν να σταθούν και να προβληματιστούν για τα πράγματα που συμβαίνουν, προκειμένου να συλλέξουν ιδέες και να ξαναβρούν την ικανότητά τους να συνομιλήσουν με τον εαυτό τους και με τους άλλους. Ένα βιβλίο για την επεξεργασία της εμπειρίας και τη δημιουργία μιας κοινότητας σκέψης, την ενθάρρυνση της ανάγνωσης και του προβληματισμού, την ενθάρρυνση της πρακτικής της γραφής ως ατομικής χειρονομίας και συλλογικής δράσης, παρέμβαση στον κόσμο.
