Του Θανάση Αγάθου(*).
Το μυθιστόρημα του Δημήτρη Πιστικού Ανθρωπαράν είναι ένα αλληγορικό παραμύθι για ενηλίκους, μια παραβολή για τη σοφία και την τελειότητα του σύμπαντος και τη λαχτάρα του ανθρώπου να την προσεγγίσει, αλλά και την αξία του ταξιδιού και το όνειρο του νόστου. Ένας εξωδιηγητικός-ετεροδιηγητικός αφηγητής αφηγείται την ιστορία του Φλαμίνγκο από το Ανθρωπαράν, ο οποίος πραγματοποιεί μια μεγάλη περιπλάνηση στο σύμπαν, ένα μεγάλο ταξίδι ανακάλυψης του εαυτού του, μέσα από τις συναντήσεις του με ποικίλους ανθρώπους και τις επισκέψεις του σε διάφορους πλανήτες. Ο ήρωας διατρέχει τον χώρο και τον χρόνο, γνωρίζει τον έρωτα, τη φιλία, την περιπέτεια, την ελπίδα, την ευτυχία, την απόγνωση, τον φόβο, τον πόλεμο, κρατώντας «πάντ’ ανοιχτά, πάντ’ άγρυπνα τα μάτια της ψυχής του» και καταλήγοντας να επιλέξει τη γαλήνη της μοναξιάς.
Το Ανθρωπαράν, όπως δηλώνει ο θεματικός τίτλος του, είναι ένα πεζογράφημα ανθρωποκεντρικό. Πρωταγωνιστεί ο άνθρωπος με τις αρετές του, τις αδυναμίες του, τις αμφιβολίες του, τις περιέργειές του, την αίσθηση ανικανοποίητου που τον χαρακτηρίζει, τη διάθεσή του να πραγματοποιεί ατέλειωτους κύκλους γύρω από την ύπαρξη και να επιστρέφει πάντα στο σημείο εκκίνησης. Η σχέση του με το σύμπαν παρουσιάζεται, αναπόφευκτα, ως μια σχέση αλληλεξάρτησης και αμοιβαίας διαθεσιμότητας: «Το σύμπαν υπάρχει επειδή εμείς υπάρχουμε. Μοιάζει με το λεωφορείο που περιμένει πάντα στη στάση για να μπούμε μέσα του και να του δώσουμε μια κατεύθυνση κι ένα περιεχόμενο» (σ. 171).
Το Ανθρωπαράν, ο πλανήτης από τον οποίο κατάγεται ο ήρωας, είναι ένας χαμένος παράδεισος, ένας εξιδανικευμένος κόσμος αρμονίας, αθωότητας, αγνότητας, ειρηνικής συμβίωσης, κοινωνικής δικαιοσύνης και αλληλεγγύης, όπου ο θάνατος είναι ανύπαρκτος, η μνήμη εμφανίζεται επιλεκτική και οι συμβάσεις του χρόνου και της ηλικίας λειτουργούν αντίστροφα: «Στο άστρο της κοιτίδας του, οι άνθρωποι γεννιούνταν γέροντες, όχι απαραίτητα στην ίδια ηλικία ούτε φυσικά με την ίδια πνευματική ικανότητα. Μετά κι όσο ξόδευαν τον χρόνο τους στον πλανήτη, ζούσαν αντίστροφα, δηλαδή όλο λιγόστευε η ηλικία τους, ώσπου γίνονταν ώριμοι άντρες και γυναίκες, ύστερα έφηβοι, παιδιά και τέλος νήπια» (σ. 10).
Σε όλο το μυθιστόρημα κυρίαρχη είναι η παρουσία της ποίησης. Ο ήρωας, λίγο πριν ξεκινήσει το ταξίδι του στο σύμπαν μαζί με την αγαπημένη του, καταθέτει με συγκίνηση και συντριβή στην παραμάνα της τελευταίας ό,τι πολυτιμότερο διαθέτει, το αγαπημένο του βιβλίο με τα ποιήματά του, τελευταίο απομεινάρι της παλιάς του ζωής, και διαβάζει χαμηλόφωνα την τελευταία του εγγραφή, διακηρύσσοντας την πίστη του στην κατάφαση και τον συμμετοχικό ρόλο της ποίησης:
«Όταν απουσιάζεις, πεθαίνεις.
Όταν αρνείσαι, περιφρονείς τον κόσμο.
Όταν πονάς τα πράγματα, συμμετέχεις.
Το ποίημα δεν απουσιάζει, ούτε αρνείται.
Το ποίημα πονά τα πράγματα και συμμετέχει» (σ. 160).
Η σχέση του ήρωα με τη λογοτεχνία, με τον βασανισμό και τη λύτρωση της γραφής και της ανάγνωσης, είναι τόσο στενή που, αμέσως μετά την πρώτη σεξουαλική εμπειρία της ζωής του, όταν ο έρωτας για τη σύντροφό του έχει κατακτήσει ολοκληρωτικά το σώμα και την ψυχή του, εκφράζει τον προσβληματισμό του σχετικά με τη μορφή που λαμβάνει η αποτύπωση του σεξουαλικού βιώματος στη λογοτεχνία: «Στις καλύτερες περιπτώσεις οι συγγραφείς έδιναν ορισμένη στενή εικόνα του ζητήματος ή συνήθως κατάφερναν να φλυαρούν με κοινότοπες ή ρηχές αισθηματολογίες. Στις χειρότερες, κατέφευγαν στην ευκολότερη λύση προτιμώντας να πορνογραφούν, εν ονόματι, δήθεν, της ελευθερίας και φορώντας διάφορα απατηλά προσωπεία για ν’ αποφεύγουν τη λογοκρισία, τους ηθικούς κανόνες και τον δημόσιο κόλαφο» (σ. 104).
Αντίστοιχη βαρύτητα εμφανίζεται να έχει ο μύθος, που εμφανίζεται ικανός να ερμηνεύει τα πιο σύνθετα προβλήματα του κόσμου, να κατευθύνει τον άνθρωπο προς την κατανόηση του σύμπαντος και να του προσφέρει τα κλειδιά για να ανοίξει τη μυστηριώδη πόρτα της απεραντοσύνης (σ. 63).
Ο ήρωας του πεζογραφήματος του Πιστικού, ένας σύγχρονος Οδυσσέας, μέσα από τη σχέση του με το κορίτσι, που δίνει στον κάθε άνδρα που συναντά την πραγματική του μορφή, τη μορφή κάποιου ζώου, ανακαλύπτει τη σημασία της συνύπαρξης και της συμβολής της στη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας και στην κατάκτηση της αυτογνωσίας: «Γιατί κανείς δεν είναι ικανός από μόνος του να καταλάβει ποια είναι η πραγματική μορφή του, εάν δεν μπορέσει ποτέ να κοιταχτεί στον καθρέφτη της ζωής, δηλαδή μέσα στα μάτια των άλλων ανθρώπων και ιδιαίτερα στα μάτια ενός κοριτσιού που γίνεται γυναίκα. Στη μοναξιά, είναι εύκολο στον καθένα να είναι Θεός, θηρίο ή άγιος ή ό,τι άλλο θέλει. Άνθρωπος, όμως, μόνο στη συμβίωση με τους άλλους είναι δυνατόν να αναδειχτεί» (σ. 165-166). Είναι εμφανής η επίδραση του Αριστοτέλη.
Η γυναίκα που συντροφεύει τον Φλαμίνγκο σε ένα μεγάλο μέρος του ταξιδιού του, η Μαγιοπούλα, ένας συνδυασμός Πηνελόπης και Κίρκης, εμφανίζεται προσηλωμένη στον βιολογικό προορισμό της, εγκλωβισμένη στα γήινα και αδύναμη να συλλάβει το όραμα του μεγάλου ταξιδιού. Τα λόγια της και τα λόγια του Φλαμίνγκο γι’ αυτήν απηχούν αντίστοιχες θέσεις που διατυπώνει ο Νίκος Καζαντζάκης στα δικά του έργα σχετικά με το Αιώνιο Θήλυ: «Εγώ είμαι γυναίκα και δεν μπορώ να σκεφτώ αλλιώς. Η θέση μου είναι στο σπίτι και στα παιδιά. Αν καταφέρω να τα συνδυάσω όλα αυτά θα δικαιώσω και τον λόγο που ήρθα στον κόσμο» (σ. 176) / «Σε λένε γυναίκα γιατί έχεις τα πόδια σου στυλωμένα στο χώμα. Το σώμα σου είναι εύφορος πηλός και θρέφει πηλό. Είσαι μικρή και αδύναμη για τα μεγάλα ταξίδια» (σ. 176-177).
Στον αντίποδα της δισυπόστατης Μαγιοπούλας βρίσκεται ο Τραγουδιστής, ο οποίος αντιπροσωπεύει τη φιλία και σκιαγραφείται από τον Πιστικό ως μια ήρεμη δύναμη και ένα σταθερό σημείο αναφοράς για τον ήρωα Φλαμίνγκο, ως ένας πιστός και αφοσιωμένος σύντροφος, έτοιμος να ακολουθήσει τον ήρωα στην περιπετειώδη περιπλάνησή του και να υποστηρίξει κάθε επιλογή του.
Το βιβλίο του Πιστικού θίγει με νηφαλιότητα και ανθρωπιστική διάθεση και το προσφυγικό ζήτημα και τη διαχείρισή του από τους κρατικούς φορείς («Το κράτος μας αγαπάει γενικά τους ανθρώπους και είναι υποχρεωμένο με βάση τις διεθνείς συνθήκες να προστατεύει ιδιαίτερα τους παράνομους μετανάστες που θέλουν άδεια παραμονής και εργασίας και να κατοικήσουν εδώ, στα σύνορα», σ. 209), αλλά και την εκμετάλλευση που υφίστανται οι ομάδες των προσφύγων από τους επιτήδειους, την απεγνωσμένη προσπάθειά τους για κοινωνική ενσωμάτωση και τη διείσδυση στοιχείων με παραβατική συμπεριφορά στους κόλπους τους («Συνήθως, τα θύματα ήταν φτωχοί και εξαθλιωμένοι νέοι που έμπαιναν παράνομα στο κράτος, χωρίς χαρτιά και διατυπώσεις, γυρεύοντας μια καλύτερη μοίρα. Οι άνθρωποι αυτοί έρχονταν, σχεδόν γυμνοί και ξυπόλητοι, διατεθειμένοι να κάνουν και την πιο ταπεινωτική δουλειά, αρκεί να εξασφάλιζαν μια άδεια παραμονής, ένα υπόγειο διαμέρισμα κι ένα κομμάτι ψωμί, πράγματα εντελώς ασήμαντα και ταπεινά για τους παλιότερους αποίκους, όπως θα ήταν και μετά από κάποια χρόνια και για τους καινούριους. Οι πιο πολλοί προέρχονταν από γειτονικές χώρες όπου οι πόλεμοι, η φτώχια και η διαφθορά ανάγκαζε τους πολίτες να στενάζουν και να μην ελπίζουν στο αύριο. Ανάμεσά τους, ανακατώνονταν και τυχοδιωκτικά στοιχεία με παραβατική διάθεση: ληστές, φυγόδικοι, δραπέτες, παραχαράκτες, συνωμότες, φονιάδες και μυστικοί πράκτορες», σ. 222).
Το Ανθρωπαράν, «μυθιστόρημα σαν μαγικό παραμύθι», όπως επιχειρεί να το χαρακτηρίσει και να το κατατάξει ειδολογικά ο ίδιος ο δημιουργός του, διαλέγεται γόνιμα και δημιουργικά όχι μόνο με την παράδοση του μαγικού ρεαλισμού του Μπόρχες, διαπλέκοντας το ρεαλιστικό και το φανταστικό, αλλά και με μιαν ευρύτατη γκάμα δημιουργών της παγκόσμιας λογοτεχνίας, από τον Όμηρο και τον Αριστοτέλη ως τον Καβάφη, τον Σαιντ-Εξυπερύ, τον Νίκο Καζαντζάκη, τον Πάολο Κοέλιο.
Κυρίως, όμως, το Ανθρωπαράν συνομιλεί με το σύνολο του έργου του Πιστικού, καθώς ενσωματώνει στίχους από τις ποιητικές συλλογές του (Ανάγνωση, 1991· Ηλιοπαιδεία, 1992· Η ενάτη σταυροφορία, 1997· Η Μικρή Ανάγνωση, 1999· Οι Χαιρετισμοί της Χίου, 2001· Διαβάζοντας την Αντιγόνη με το φεγγάρι, 2004· Τα υφαντά της νύχτας, 2006), αναπτύσσει την προβληματική των δύο δοκιμιακών του τόμων (Εκ των προτέρων, 2002· Εκ του συστάδην, 2007) και αγγίζει θέματα γνώριμα στους αναγνώστες των προηγούμενων έργων του, δίνοντας την αίσθηση μιας έντονης αυτοδιακειμενικότητας, μιας συνεκτικότητας και μιας ώριμης ενδοσκόπησης. Πρόκειται για μια γοητευτική ανακεφαλαίωση του συνολικού έργου του Πιστικού, μέσα από την ευλύγιστη φόρμα του μυθιστορήματος.
Info: Δημήτρης Πιστικός, Ανθρωπαράν, Λεξίτυπον, Αθήνα 2015, 266 σελ.
(*) Ο Θανάσης Αγάθος είναι Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
