της Βαρβάρας Ρούσσου
Υπό τον τίτλο Ανθολογία ρομαντικών ποιητών κυκλοφόρησε πριν λίγο καιρό ένα ογκώδες δίγλωσσο βιβλίο. Η εισαγωγή γράφτηκε από την πανεπιστημιακό Μαρία Σχοινά και το εξαιρετικά δύσκολο έργο της μετάφρασης ανέλαβαν δύο νέες άξιες ποιήτριες και δοκιμασμένες μεταφράστριες η Λένα Καλλέργη η οποία μεταφράζει Wordsworth, Coleridge και Keats και η Ευτυχία Παναγιώτου η οποία μεταφράζει Blake, Byron και Shelley.
Η Ανθολογία δεν αποτελεί πανόραμα του ρομαντισμού, όπως κάπου σημειώθηκε, αλλά πανόραμα των κύριων Άγγλων ρομαντικών ποιητών, πράγμα που, κατά την άποψή μου, θα έπρεπε να αναγράφεται στον τίτλο, αν και η αναφορά των ονομάτων στο εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο αντισταθμίζει την απουσία αποκαλύπτοντας το πεδίο στο οποίο κινείται το βιβλίο.
Από την αρχή η Μαρία Σχοινά καταθέτει τη στόχευση της Ανθολογίας: «να παρουσιάσει τις καλλιτεχνικές καινοτομίες, τους κοινωνικούς προβληματισμούς, τις φιλοσοφικές ανησυχίες, τα πάθη, τις προσδοκίες […] την έμφυτη πολυμορφία και τον πειραματικό χαρακτήρα της ρομαντικής ποιητικής…».
Από τους προαναφερθέντες σκοπούς της Ανθολογίας όλοι εκπληρώνονται πρωτίστως για τον υποψιασμένο αναγνώστη ο οποίος έχει ήδη σχηματισμένη, έστω γενική, αντίληψη για το ρομαντισμό. Παρέχονται αναλυτικά στοιχεία για το πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο ανάδυσης του ρεύματος (σ. 8-10), ιδίως η υπεράσπιση και κατόπιν η αντίθεση των Άγγλων ρομαντικών στη Γαλλική επανάσταση. Η εισαγωγή δηλαδή χαρτογραφώντας την εποχή δίνει τη δυνατότητα τοποθέτησης στο χώρο και το χρόνο των περιλαμβανόμενων ποιητών και τη στάση τους για το ζήτημα της ελευθερίας και των δικαιωμάτων διαμεσολαβημένων από τη Γαλλική επανάσταση. Κατατοπιστική και εύστοχη είναι επίσης και η έκθεση της αντίληψης για την ποίηση και τον ποιητή (σ. 12-14) ως απαραίτητη για την κατανόηση της ποίησης των έξι ποιητών, ενώ δίνονται στοιχεία για τη διαφορά αντίληψης της φύσης από το Διαφωτισμό στους Ρομαντικούς (σ. 11-12).
Γίνεται επίσης αναφορά στη σημαντική έννοια του υψηλού (σ. 10-11) χωρίς όμως να αναφέρεται εάν και με ποιους από τους μεταφραζόμενους ποιητές αυτή συνδέεται. Ο σύντομος προσδιορισμός του υψηλού αποτελεί την αφορμή για να αναφερθεί και να τεκμηριωθεί μια σειρά ρομαντικών γνωρισμάτων, κυρίως του συναισθήματος (σ. 11). Εν ολίγοις, και στη βάση της σκοποθεσίας της Ανθολογίας, θα μου φαινόταν σκόπιμο να υπάρχει εκτενέστερος σχολιασμός και για άλλα κύρια γνωρίσματα του ρομαντισμού που αναφέρονται πιο σύντομα(σ. 8) ώστε ο άπειρος αναγνώστης να έχει μια κατά το δυνατόν σαφέστερη εποπτεία του κινήματος, στην αγγλική του πλευρά. Όπως π.χ. χάρον για το θέμα της φύσης, της ποίησης ή την έκταση στις ιστορικές συνθήκες θα μπορούσε να υπάρχει περισσότερη πληροφορία για τη φαντασία και το συναίσθημα. Ίσως βέβαια, η μεγαλύτερης έκτασης, αναλυτικότερη, εισαγωγή θα μετατόπιζε την αναγνωστική προσοχή από τα κείμενα, θα έδινε γραμματολογικό χαρακτήρα σε ένα ποιητικό βιβλίο (ακόμα ίσως και μορφή φοιτητικού εγχειριδίου εάν επιχειρούσε να υπεραπλουστεύσει τόσο σύνθετες έννοιες).
Έχουμε λοιπόν στα χέρια μας ένα βιβλίο που μέχρι να εκδοθεί είχε να επιλύσει μια σειρά ζητημάτων. Και πρόκειται προφανώς για μεταφραστικό άθλο που απαίτησε εργασία ετών, εφόσον χρειάστηκε οι μεταφράστριες να αναμετρηθούν με τη σύνθετη γλώσσα αυτών των ποιητών, τη στιχουργική μορφή, το ιδεολογικό-φιλοσοφικό υπόβαθρο, εντέλει με την ίδια τη φύση και την πολυπρισματικότητα των ρομαντικών και του ρομαντισμού. Πέρα από ένα βασικό, κατά τη γνώμη μου πρόβλημα, την ίδια την πολυπλοκότητα του ρομαντισμού, το ζήτημα των επιλογών θα πρέπει να εμφανίστηκε από την πρώτη θεμελιακή στιγμή του εγχειρήματος. Η επιλογή, θα έπρεπε να είναι σύμφωνη με τη στόχευση, κατά το δυνατόν σφαιρική ενώ σκόπιμη φαίνεται σε τέτοια περίπτωση η σύγκριση με το υλικό προηγούμενων ανθολογήσεων -ατομικών για καθένα ποιητή ή συλλογικών- και γενικά μεταφράσεων. Εάν αναλογιστεί κανείς το εύρος του έργου του κάθε ποιητή, με τα επιλεγμένα κείμενα ο αναγνώστης διαμορφώνει ικανοποιητική εικόνα για τη θεματική, το ύφος, το ιδεολογικό φορτίο και μέσω του αγγλικού πρωτοτύπου για τη στιχουργία των έξι ποιητών. Εύστοχη είναι μάλιστα και η συμπερίληψη πεζών κειμένων που είναι απαραίτητα για να σχηματίσει ο αναγνώστης άποψη για το ειδολογικό εύρος στο οποίο κινήθηκαν οι ρομαντικοί αλλά και επιτρέπει -π.χ. στην περίπτωση των Wordsworth, Coleridge να πάρουμε μια γεύση για τις τόσο σημαντικές και επιδραστικές θέσεις τους σχετικά με την ποίηση ή για τον Shelley απόψεις για το ποίημά του Ελλάς, αλλά κυρίως την αντίληψη για τον ελληνικό κόσμο όπως είχαν διαμορφώσει οι στραμμένοι στην Ιταλία και την Ελλάδα Shelley και Byron. Διαφωτιστικές για την έννοια του εξεγερμένου genius θυελλώδους ρομαντικού χαρακτήρα δίνουν επίσης τα πεζά αποσπάσματα του Byron.
Ένα ακόμη πρόβλημα που προκύπτει γενικά στη μετάφραση της ποίησης είναι η δυνατότητα διατήρησης της στιχουργικής μορφής του πρωτοτύπου. Συχνά, η αναγκαιότητα μετατροπής έμμετρων μορφών σε ελεύθερο στίχο, επομένως και η απάλειψη της ομοιοκαταληξίας, φαίνεται μονόδρομος αλλιώς η τήρηση του μέτρου και της ρίμας δημιουργεί άλλα μεταφραστικά εμπόδια. Οι λύσεις που επιλέχτηκαν στην Ανθολογία αποκαλύπτουν την πρόθεση και των δύο μεταφραστριών να μείνουν κυρίως και αναγκαστικά στον ελεύθερο στίχο, κρατώντας τη μουσικότητα των έμμετρων στίχων χωρίς να προδοθεί το περιεχόμενο και χωρίς η μετάφραση να απομακρύνεται από το πρωτότυπο αλλά και μεταφέροντας τη γενικότερη αίσθηση, την εικονοποιΐα και τη ρομαντικό πνεύμα στο σύγχρονο αναγνώστη. Όμως διατήρησαν, όπου ήταν δυνατό, την ομοιοκαταληξία και όπου ήταν εφικτό μετέφρασαν με διαφορετικού βαθμού εμμετρότητα τους έμμετρους στίχους. Γενικά εξάλλου στοιχεία εξάλλου για τις μεταφραστικές επιλογές τους δίνουν οι δύο στο τέλος του τόμου (σ. 409-412).
Στα θετικά της έκδοσης θα πρέπει να τονιστεί η ύπαρξη βιβλιογραφίας (σ. 413-14 ) και μάλιστα με τρία βασικά για τη μελέτη του ρομαντισμού έργα στην ελληνική (τα δύο γενικά το ένα εξειδικευμένο σε μετάφραση) που επιτρέπει στον αναγνώστη να ανατρέξει για περαιτέρω εμβάθυνση. Σημειώνω επίσης τα ουσιαστικά εισαγωγικά σημειώματα για τους Wordsworth, Coleridge και Keats αλλά και για τον αμφιλεγόμενο ως προσωπικότητα Byron που συνδυάζουν βιοεργογραφικά και βασικά στοιχεία του έργου τους (ιδίως sτα σημειώματα για τους Wordsworth, Coleridge και Keats), ενώ θα ήταν χρήσιμο ένα εκτενέστερο εισαγωγικό για τον πολυδιάστατο και δύσκολο Blake.
Παρά τις μικρές ενστάσεις μου πρόκειται αναμφισβήτητα για ένα σημαντικό βιβλίο, σύνθεση που έγινε με σοβαρότητα και φροντίδα και ήρθε να καλύψει ένα κενό. Δε θα μιλήσω για το ρόλο και τη σημασία του ρομαντισμού ή για την επίδρασή του στα μετέπειτα κινήματα σε όλο το καλλιτεχνικό πεδίο. Επισημαίνω μόνο ότι στη δεύτερη νεωτερικότητα -ή μεταμοντέρνα συνθήκη- η επιστροφή στο προμοντερνιστικό φαίνεται απαραίτητη όχι ως νοσταλγική επιστροφή στις ρίζες της οργανικότητας -που μπορεί να θεωρούμε χαμένη σήμερα- ή του λυρισμού αλλά με συγκριτική και γιατί όχι αναθεωρητική ματιά. Αν το μοντέρνο πριν το μοντέρνο είναι (και) η προσπάθεια για θέσπιση του αυτόνομου υποκειμένου, τότε ο ρομαντισμός είναι τόσο μοντέρνος ώστε να μπορούμε και σήμερα να τον διαβάζουμε ως παιδιά του, οπότε η Ανθολογία αυτή αποτελεί το καλύτερο εργαλείο.
Ανθολογία ρομαντικών ποιητών, μτφρ. Λένα Καλλέργη, Ευτυχία Παναγιώτου, εισαγωγή: Μαρία Σχοινά, Δίγλωσση έκδοση, Κέδρος 2021
Βρες το εδώ
