της Ξένιας Ελευθερίου (*)
Η μνημοτεχνική του γενεαλογικού δέντρου και η αναζήτηση των ριζών της οικογένειας Μινέρμπο στην Κρήτη
Την τελευταία δεκαετία στην Ελλάδα η εβραϊκή ιστορία αποτελεί βασική συνιστώσα του κορμού της Δημόσιας Ιστορίας. Η «δεύτερη ζωή» του Ολοκαυτώματος, το αποκαλούμενο «δεύτερο κύμα της μνήμης», με τις ποικίλες δημόσιες μορφές αναπαράστασης των τραυματικών ιστορικών γεγονότων (μνημεία, μουσειακές εκθέσεις, τελετές μνήμης, τοπία μνήμης, λογοτεχνικά βιβλία, ταινίες, ντοκιμαντέρ κ.ά.) παρουσιάζει όψεις της «πολιτισμικής μνήμης», του «κληροδοτούμενου νοήματος»[1]. Η πρωτοφανής έκρηξη του δημόσιου ενδιαφέροντος και η «στροφή προς τη μνήμη» του Ολοκαυτώματος σχετίζονται άμεσα με τις «σπουδές της μνήμης» (memory studies). Η εξέλιξή αυτή συνέβαλε καθοριστικά στο να σπάσει η πολυετής «σιωπή». Πολλοί επιζώντες Εβραίοι της πρώτης γενιάς του Ολοκαυτώματος ωθήθηκαν να καταγράψουν τις βιωμένες μαρτυρίες τους, ενώ και η δεύτερη γενιά, οι απόγονοι των θυμάτων, βιώνοντας την απώλεια, το πένθος και το διαγενεακό τραύμα[2], κλήθηκε μέσω του «καθήκοντος της μνήμης» να μεταφέρει τα τραυματικά βιώματα, με στόχο τη διατήρηση της μνήμης[3].
Η «μνήμη των νεκρών» βρίσκεται στον άξονα της «επικοινωνιακής» και «πολιτισμικής μνήμης», όπως επισημαίνει ο Assmann. Η εκδοτική προσπάθεια της Ντόνας-Λίλιαν Καπόν, ενός κρυμμένου βρέφους στην κατοχική Αθήνα, να διεισδύσει στο ιστορικό παρελθόν της οικογενειακής της ιστορίας επιτυγχάνεται αριστοτεχνικά. Η ιστορία της ένδοξης οικογένειας των Minerbo-Minerbi που συνδέεται με τα οικογενειακά δέντρα και την παράδοση ακόμη και βασιλικών οικογενειών της Αγγλίας, όπως του πρώτου νορμανδού βασιλιά της Αγγλίας, του Γουλιέλμου του Κατακτητή, ξεδιπλώνεται κινηματογραφικά στις σελίδες του βιβλίου με έναν ιδιαιτέρως προσωπικό τόνο στην αφήγηση της οικογενειακής ιστορίας. Η ταυτόχρονη παρουσίαση πλήθους πρωτογενών πηγών, ιστορικών φωτογραφιών και εγγράφων, που συνιστούν ιστορικά τεκμήρια των πληροφοριών που παρουσιάζονται, αποδεικνύουν την εμπεριστατωμένη και πολυετή έρευνα που πραγματοποίησε η γράφουσα σε ιστορικά αρχεία και μουσεία του εξωτερικού, σε προσωπικές συλλογές και στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία. Η συγγραφέας, με τη ματιά της ιστορικού της Δημόσιας Ιστορίας, ανταποκρίθηκε επάξια στο δύσκολό έργο να μεταφέρει στον αναγνώστη άγνωστα ίχνη του ιστορικού παρελθόντος της οικογένειάς της, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην τοπική ιστορία, σε τόπους ιστορικής μνήμης, σε ιστορικά κτίρια, σε ταφικά μνημεία, στην επιστήμη της εραλδικής (με την παρουσίαση και ερμηνεία πλήθους θυρεών), όπως και σε πηγές της προφορικής ιστορίας, μέσω της κατάθεσης των προσωπικών μαρτυριών μελών της ευρύτερης οικογένειάς της. Η αναδρομή στο παρελθόν και η προσωπική σύνδεση της γράφουσας με την ιστορία των ένδοξων προγόνων της επαναφέρει τη μνήμη της μεγαλοαστικής εβραϊκής τάξης, καθώς η ονοματοδοσία, η μνήμη και η ταυτότητα συνδέονται άρρηκτα[4]. Το επίθετο και η μεταβίβασή του από γενιά σε γενιά αποτελεί μια «μνημοτεχνική του γενεαλογικού δέντρου», με σκοπό την αναζήτηση των ριζών και της εβραϊκής ταυτότητας[5]. Η ονοματολογία συνιστά κεντρικό σημείο αναφοράς, καθώς εξετάζεται διεξοδικά η ιστορία, η προέλευση και η σημασία των επιθέτων της οικογένειας και η σύνδεση μεταξύ τους διαγενεακά. Η οικογενειακή ιστορία των Minerbo της Κέρκυρας, της Ζακύνθου, της Κρήτης και της Αθήνας συνδέεται με την ιστορία μελών της οικογένειας με καταγωγή από την Αίγυπτο, την Ιταλία, την Αγγλία, τη Σκωτία και τη Νορμανδία, αναδεικνύοντας τη σεφαραδίτικη και ασκεναζίτικη καταγωγή της συγγραφέως ως απογόνου μιας οικογένειας που βίωσε πολλαπλές μετακινήσεις λόγω της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης στη μακρά της ιστορία.
Η αυτοβιογραφική μνήμη της Καπόν ως βασικό συστατικό της εβραϊκής της ταυτότητας μετατρέπει τους «άγνωστους» εβραίους συμπολίτες μας σε γνώριμα πρόσωπα, που το καθένα από αυτά έχει τη δική του τραυματική προσωπική ιστορία να διηγηθεί. Στόχος της συγγραφέως δεν είναι η παρουσίαση μιας κουλτούρας «θυματοποίησης» με επίκεντρο τη Shoah ως βασικό συστατικό της εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας. Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων στα Χανιά δεν αποτελεί βασικό άξονα μελέτης, καθώς υπάρχει μία μόνο μαρτυρία μιας κρητικιάς χριστιανής που έζησε τα γεγονότα ως παιδί. Ωστόσο, υπάρχουν ιστορικές πληροφορίες για την καταπάτηση των εβραϊκών περιουσιών κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος και μετά τη γενοκτονία. Ιδιαίτερης σημασίας είναι και οι αναφορές στον τοπικό ελληνικό αντισημιτισμό, με την άσκηση σωματικής βίας που φτάνει στα πρόθυρα ανθρωποκτονίας με οικονομικά κίνητρα. Η πολιτισμική ιστορία βρίσκεται στο επίκεντρο της παρούσας μελέτης, καθώς παρουσιάζονται ποικίλες πληροφορίες για τις καθημερινές συνήθειες, τη διατροφή, την ενδυμασία, τα ήθη και τα έθιμα, την εκπαίδευση και τη γλώσσα των Ελληνοεβραίων πριν και μετά το Ολοκαύτωμα. Η εσωτερική και η εξωτερική μετανάστευση και η διασπορά είναι ένα ζήτημα που επίσης αναδεικνύεται στο βιβλίο. Οι αναμνήσεις της οικογενειακής ζωής παρουσιάζονται με σκοπό τη μετάδοση της εβραϊκής ιστορίας και του εβραϊκού πολιτισμού στις επόμενες γενιές. Το «αίνιγμα» συνιστά ένα διαρκές αίτημα και μια συνεχή υπαρξιακή αγωνία για την αποφυγή της «μνημοκτονίας», με την ανάδειξη αθέατων όψεων της εβραϊκής ιστορίας και κουλτούρας.
(*) Η Ξένια Ελευθερίου είναι υποψήφια διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ.
Ντόνα-Λίλιαν Καπόν, Το αίνιγμα: Από τον Τόμας Μπέκετ στην Αθήνα του 21ου αιώνα, Πρόλογος: Γιώργος Κόκκινος, Εκδόσεις Καπόν, 2020
Βρες το εδώ
[1] Jan Assmann, H πολιτισμική μνήμη. Γραφή, ανάμνηση και πολιτική ταυτότητα στους πρώιμους ανώτερους πολιτισμούς, πρόλογος Άγγελος Χανιώτης, μετάφραση-επιμέλεια Διαμαντής Παναγιωτόπουλος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2017.
[2] Primo Levi, Το καθήκον της μνήμης. Συζήτηση με τους Federico Cereja και Anna Bravo, Άγρα, Αθήνα 1998.
[3] Γιώργος Κόκκινος, Το Ολοκαύτωμα και η διαχείριση της τραυματικής μνήμης. Θύτες και θύματα, Gutenberg, Αθήνα 2015.
[4] Άννα Μαντόγλου, «Μια δικέφαλη κοινωνική μνήμη: μνημοσύνη και λησμοσύνη», στο: Ελένη Γεωργοπούλου – Γιάννης Πάγκαλος (επιμ.) Μνήμη και αφήγηση. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, Εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 41-44.
[5] Δεν είναι τυχαία η μεγάλη απήχηση που έχει το τμήμα γενεαλογίας και ανασύνταξης «οικογενειακών δέντρων» που ξεκίνησε πειραματικά το 2013 από το Αρχείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης με τη συνεργασία και άλλων αρχείων και φορέων στην Ελλάδα, όπως το Ληξιαρχείο του Δήμου Θεσσαλονίκης, το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας κ.ά. Η επιτυχής ανασύσταση πάνω από 400 οικογενειακών δέντρων μελών της Κοινότητάς, πριν και μετά το Ολοκαύτωμα, είχε ως απόρροια η οικογενειακή γενεαλογία να προσελκύσει Εβραίους από το Ισραήλ, τη Γαλλία και τις ΗΠΑ σε αναζήτηση των ριζών τους· βλ. «Το Αρχείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης», https://www.jct.gr/arxeio.php.
