Εισαγωγή – επιμέλεια αφιερώματος : Αριστοτέλης Σαΐνης
στον Βασίλη Βασιλικό
Επειδή δεν γνωρίζω υποδειγματικά «επίμετρα», πέρα από ανιαρές ακαδημαϊκές σχολαστικές εκδόσεις, αντίθετα μπορώ ν’ απαριθμήσω δεκάδες παραδειγματικούς «προλόγους», όπως είναι, για παράδειγμα, όλοι οι πρόλογοι του Μπόρχες (μείζων όλων, ο φανταστικός πρόλογος του Ποιητή, αφιερωμένος στον Λεοπόλδο Λουγόνες), επωμίστηκα με αμηχανία το βάρος του ανά χείρας προλογικού σημειώματος. Αποφεύγοντας, όπως ο διάολος το λιβάνι, συγκρίσεις με δυσθεώρητα μεγέθη, σεβόμενος, ωστόσο, ως εικός, τις αυτονόητες αξιώσεις του είδους (πώς αλλιώς; στη βαριά σκιά της ειδολογικής μνήμης γράφουμε όλοι), θα είμαι όσο πιο σύντομος, καίριος και περιεκτικός μπορώ! Όπως γράφει και ο αλήστου μνήμης ποιητής: «Οι πρόλογοι τέλος /Κι οι αζαλέες (τι λέξη κι αυτή) ελάχιστα με γοητεύουν».
Το παρόν αφιέρωμα, λοιπόν, προέκυψε από την ανάγκη να μην περάσει απαρατήρητη μια σημαντική επέτειος που ξεχάστηκε όχι μόνο όπως ήταν φυσικό από τους θεσμικούς παράγοντες (κανείς δεν περίμενε κάτι διαφορετικό από το αρμόδιο Υπουργείο και τη σημερινή του σύνθεση) αλλά και από τη συντεχνία ή το «ισνάφι», όπως θα έλεγε ο Βιζυηνός, των ελλήνων διανοούμενων (whatever that means). Η Εταιρεία Ελλήνων συγγραφέων περί άλλων τυρβάζει, οι κριτικοί μας κοιμούνται τον ύπνο του δικαίου κυνηγώντας την επικαιρότητα στους πάγκους των βιβλιοπωλείων και η λογοτεχνική μας Ιστορία βυθίζεται προοδευτικά στα στεκάμενα νερά της Λήθης.
Μέσα στον ορυμαγδό του φετινού καλοκαιριού ξεχάστηκε από όλους ότι τον Αύγουστο κλείσαμε πενήντα (50) χρόνια από την πρώτη δημοσίευση της πρωτοποριακής μελέτης του Νάσου Βαγενά «Ο Πάτροκλος Γιατράς ή Οι ελληνικές μεταφράσεις της Έρημης Χώρας» [περιοδ. Η Συνέχεια, τεύχ. 6, Αύγουστος 1973, σσ. 270-274]. Μαζί με «Μενέλαος Σοϊλε(λ)μετζίδης (1894-1965)» [περιοδ. Δοκιμασία (Ιωαννίνων), τεύχ. 2, Μάρτιος – Απρίλιος 1974, σσ. 69-76] και τον «Πρόλογο στη δεύτερη έκδοση του Ίλιγγου» συναποτελούν το τρίπτυχο των κειμένων της συλλογής Η Συντεχνία (Κέδρος, 11976, 21980, Στιγμή, 31987], μιας από τις πιο επιδραστικές συλλογές της ελληνικής δημιουργικής πεζογραφίας.
Στα πενήντα αυτά χρόνια ο Πάτροκλος Γιατράς έγινε αναμφισβήτητα ο γενάρχης μιας μακράς γενεαλογίας αφανών συγγραφέων που ανάγουν την απώτερη καταγωγή τους στον Πιερ Μενάρ, τον αρχετυπικό συμβολιστή μεταφραστή-αντιγραφέα από τη Νιμ –αφοσιωμένου οπαδού του Πόου, ο οποίος εγέννησε Μποντλέρ, ο οποίος εγέννησε Μαλαρμέ, ο οποίος εγέννησε Βαλερί, ο οποίος εγέννησε Εδμόνδο Τεστ, ο οποίος εγέννησε Πάτροκλο Γιατρά εις τους αιώνες των αιώνων: από τον Γεράσιμο Σπανοδημητρακόπουλο στον αμερικανό συγγραφέα Χριστιανό Γκρέινβιλ, και από τον Πορτογάλο θαλασσοπόρο Ακεβέδο Καβάρχες ή τον αυθάδη μεταφραστή Κλέαρχο Γαζή, στον συγγραφέα και μάγο Κωνσταντίνο Σαλωνίδη ή στον ευπατρίδη νεοελληνιστή Σερ Ρίτσαρντ Μπλάκμορ και τον ερευνητή του αλβανικού υπερρεαλισμού Sotir Milto Gurra (και ο κατάλογος θα μπορούσε να συνεχιστεί), η ελληνική πινακοθήκη των απογόνων του Μενάρ φαντάζει αχανής και περιμένει υπομονετικά τον μελετητή της.
Ο «Αναγνώστης» και οι συνεργάτες του, όπως έχουν αποδείξει πολλές φορές στο παρελθόν, και ευαίσθητα αντανακλαστικά έχουν και μνήμη διαθέτουν και δεν εγκαταλείπουν ποτέ το κριτικό νυστέρι· πάντα πιστοί στην εμβληματική ρήση του Χερβάσιο Μοντενέγρο: «είμαστε φίλοι της αλήθειας, αλλά πιο πολύ του Πλάτωνα»! Κάπως έτσι προέκυψε αυτό το αφιέρωμα για το «ορατό» και «αόρατο» έργο του Πάτροκλου Γιατρά που ελπίζουμε να αποτελέσει χρήσιμη και χρηστική εισαγωγή ή και εφαλτήριο μελλοντικών αναγνώσεων αλλά και παραναγνώσεων ικανών να προκαλέσουν κριτικά πάθη και γκιόστρες γνωρίζοντας πολύ καλά, ότι κυρίως αυτές οι τελευταίες είναι που προχωρούν τη φιλολογία αλλά και τη ζωή που είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα!
Ο «Αναγνώστης» οφείλει ευχαριστίες στους συνεργάτες του μικρού αφιερώματος:
- Καταρχήν και καταρχάς στη Νίκη Λαβδιώτη, για τη μικροσκοπική ανάγνωση της πρωτοποριακής βιογραφικής μελέτης του Νάσου Βαγενά, στον Πασχάλη Νικολάου για τις εμπεριστατωμένες παρατηρήσεις του σχετικά με τις φασματικές επανεμφανίσεις του Γιατρά, και, φυσικά, στον Αχιλλέα Κυριακίδη για την ευγενική παραχώρηση του δικαιώματος δημοσίευσης πολύτιμου αρχειακού υλικού.
- Ευχαριστούμε, επίσης, τον Γιώργο Χωματηνό, χάρη στη διακριτική μεσολάβηση του οποίου έφτασε στα χέρια μας η συγκλονιστική επιστολή του ανιψιού του Πάτροκλου, Αλέξανδρου Γιατρά, καθώς και το άοκνο ερευνητικό ένστικτο της Μαρίας Βαχλιώτη που μας χάρισε δύο άγνωστα αγγλικά ποιήματα του Πάτροκλου.
- Τέλος, οφείλουμε χάριτες πολλές στους δύο συμπατριώτες του Πάτροκλου, τους εκ Δράμας ορμώμενους ποιητές Κυριάκο Συφιλτζόγλου και Δημήτρη Πέτρου· ο πρώτος μας ενημέρωσε για μια άγνωστη πτυχή της ζωής του Πάτροκλου στα νοτισμένα αίμα Βαλκάνια, ο δεύτερος μας ενεχείρισε, εμπιστευτικώς, μια σπάνια μαρτυρία που αλλάζει τελείως τα δεδομένα…
«Κι είμαστε πια ένας “ασπούδαχτος” τυπογράφος είμαστε
τώρα και εσαεί ο Πάτροκλος Γιατράς, πολιτικός κρατούμενος,
μεταφραστής»
«Νάσος Βαγενάς», Ηλίας Λάγιος
Κάποιοι σμίγοντας τα φρύδια θα ψελλίσουν αλαζονικά «υπερβολές» ή θα επισημάνουν, μικροπρεπώς, ανακολουθίες, αλληλοσυγκρουόμενες πληροφορίες ή και λογικά άλματα. Πλανώνται πλάνην οικτράν, γιατί ξεχνούν μια βασική νομοτέλεια της λογοτεχνικής Ιστορίας.
Από τη στιγμή πού ένα κείμενο γίνει «ιερό για μια ορισμένη κουλτούρα» (όπως ή Αγία Γραφή και το Ταλμούδ) αρχίζει το παιχνίδι της «καχύποπτης» ή και «πλεοναστικής» ανάγνωσής του, που δεν σέβεται πλέον τα «όρια της ερμηνείας», όπως θα έλεγε ο Ουμπέρτο Έκο. Το έργο του Πάτροκλου Γιατρά ανήκοντας αναμφίβολα, μαζί με τα ομηρικά έπη, τη Θεία Κωμωδία, τον Σαίξπηρ αλλά και τον Οδυσσέα του Τζόις, στα κείμενα εκείνα τα οποία απέκτησαν, εξαιτίας της σημαντικότητας και της πολυσημίας τους, την «ιερότητά» τους, στο πέρασμα των αιώνων, έμεινε εκτεθειμένο, κατά τη μακρά περίοδο της πρόσληψής του, σε κάθε είδους εκβιαστικές ερμηνείες ή υπερερμηνείες που δεν απέχουν πολύ από την καββαλιστική αναζήτηση. Έτσι, μόνο, εξηγείται η γιγάντωση της σχετικής βιβλιογραφίας, η πληθώρα των «παράδοξων» μιμήσεων και των «περίεργων» μελετών, ο «καταιγισμός» αυτών των «ιδιότυπων» πληροφοριών, οι όποιες προσπαθούν να απαντήσουν σε ερωτήματα σχετικά με την «πραγματική» ταυτότητα -του συγγραφέα ή την «αμφιλεγόμενη» πατρότητα του έργου αλλά και την ερμηνευτική σημασία του τελευταίου.
Έτσι ακριβώς έγινε με το έργο κάθε «Δημιουργού» (Demiourgos) και χρησιμοποιώ τη λέξη με τη μπορχεσιανή σημασία, έτσι έγινε με τη ζωή μεγάλων και πολύτροπων συγγραφέων, και ο «ασπούδαχτος» τυπογράφος, πολιτικός κρατούμενος, μεταφραστής Πάτροκλος Γιατράς δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση γιατί απλώς, ήταν, αναμφίβολα, δυσθεώρητος…
Καλή ανάγνωση!
Για τον Αναγνώστη
Αριστοτέλης Σαϊνης
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ
Ο Αναγνώστης αφιερώνει δικαιωματικά αυτές τις λίγες αφιερωματικές σελίδες στη μνήμη του Βασίλη Βασιλικού (1934-2023) που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας. Κάθε 18 Νοεμβρίου, δεν γιορτάζαμε μόνο τα γενέθλια του Βασίλη αλλά και την επέτειο θανάτου (ενός από τους πολλούς) του Γλαύκου Θρασάκη μαζί με τον θάνατο του Πάτροκλου Γιατρά το 1969, ο οποίος σύμφωνα με μια από τις πιθανές εκδοχές πέθανε από έναν «άγνωστο ιό», όπως και ο Θάνος στο «Πηγάδι» του Βασιλικού…
Η αφιέρωση σε αντίτυπο της Συντεχνίας που βρέθηκε στη βιβλιοθήκη του Βασίλη Βασιλικού στη Θάσο μας υπενθυμίζει ότι όλοι μας είμαστε «συνοδοιπόροι» του Θρασάκη και του Πάτροκλου, με τη διαφορά ότι κάποιοι το γνωρίζουν και κάποιοι δεν το έχουν πληροφορηθεί ακόμη! Είναι ώρα να το μάθουν!
