Συνέντευξη στη Μαρίζα Ντεκάστρο.
Τα τελευταία χρόνια πλήθυναν οι επανεκδόσεις των παιδικών έργων της Πηνελόπης Δέλτα από πολλούς εκδοτικούς οίκους, απέκτησαν νέα εικονογράφηση καθώς και επίμετρα για ενηλίκους και δραστηριότητες επεξεργασίας για νεαρούς αναγνώστες. Το ενδιαφέρον για το έργο της αμείωτο. Και φέτος προς το τέλος του χειμώνα εμφανίστηκε το ένα και μοναδικό της μυθιστόρημα για ενηλίκους, Ρωμιοπούλες, τελευταίο τμήμα των αρχείων της.
Κύριε Ζάννα θα θέλαμε ως επιμελητής των αρχείων της Πηνελόπης Σ. Δέλτα (ΠΣΔ) να μας παρουσιάστε μας την ιστορία τους και πώς ξεκίνησε η αποδελτίωση/έκδοσή τους.
Η δημοσίευση του αρχείου της ΠΣΔ ξεκινά στη δεκαετία του 50. Πρώτη έκδοση είναι η Αλληλογραφία που παρουσιάζει ο Ξενοφών Λευκοπαρίδης στα 1956. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1962, εκδίδεται η αλληλογραφία της με τον κορυφαίο βυζαντινολόγο της εποχής της, το Gustave Sghlumberger με επιμέλεια και πάλι του Λευκοπαρίδη.
Ενδιάμεσα το Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου εκδίδει τις αφηγήσεις τριών μακεδονομάχων από τις πολλές που είχε συλλέξει η ΠΣΔ. Στις εκδόσεις αυτές υπάρχουν λογοκριτικές παρεμβάσεις χαρακτηριστικές του ψυχροπολεμικού κλίματος της εποχής.
Από το 1978 ξεκινά η συστηματική παρουσίαση του αρχείου της ΠΣΔ. Οι πρώτοι τόμοι είναι περισσότερο «πολιτικοί» (Βενιζέλος, Πλαστήρας, Εκστρατεία Ουκρανίας). Ακολουθούν οι διάφορες «Αναμνήσεις», κείμενα αυτοβιογραφικά που περιγράφουν τη ζωή της ΠΣΔ από τα παιδικά της χρόνια ως το 1920 περίπου. Ασχολείται δηλαδή με τους δύο έρωτές της: τον νεανικό της έρωτα με τον Αντώνη Μαυροκορδάτο (στις Ρωμιοπούλες ταυτίζεται με τον Μάρκο Δαραίο) και τον ανεκπλήρωτο έρωτά της με τον Ίωνα Δραγούμη (στις Ρωμιοπούλες ταυτίζεται με τον Βάσο Γάβρα). Συνειδητή (και σωστή όπως βλέπω κατόπιν εορτής) επιλογή του πατέρα μου –κάτι που σεβάστηκα και εγώ- είναι να προηγηθεί η δημοσίευση των διαφόρων αυτοβιογραφικών κειμένων της Δέλτα πριν τις «Ρωμιοπούλες».
Τουλάχιστον στο πρώτο μέρος του μυθιστορήματος Ρωμιοπούλες υπάρχει ένας παραλληλισμός με τις Αναμνήσεις 1899. Στον πρώτο τόμο, στο Το ξύπνημα η πλοκή μεταγράφει όσα έζησε η Πηνελόπη μέχρι το γάμο της. Τι πραγματεύονται τα υπόλοιπα μέρη; Συνδέονται αυστηρά με τα ημερολόγιά της;
Οι Ρωμιοπούλες αποτελούν μία τριλογία 1400 περίπου σελίδων που γράφονται από το 1927 ως το 1939. Αν ο πρώτος τόμος από τις Ρωμιοπούλες (Το ξύπνημα) ακολουθεί σχεδόν κατά γράμμα της Αναμνήσεις 1899, οι επόμενοι τόμοι (Λάβρα και Σούρουπο) εστιάζουν στις δύο άλλες μορφές που επηρέασαν την Δέλτα: τον Ίωνα Δραγούμη και τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Όπως επισημαίνω και στο σημείωμά μου στο τέλος της τριλογίας τα δάνεια και οι αναφορές σε αναμνήσεις ή ημερολόγια της συγγραφέως είναι πολλά.
Πρόκειται λοιπόν για μια αυτοβιογραφία κρυμμένη μέσα σ’ ένα μυθιστόρημα;
Οι Ρωμιοπούλες είναι στην πραγματικότητα μια μυθιστορηματική αυτοβιογραφία. Η Δέλτα θέλησε με τον τρόπο αυτό να κάνει γνωστή την προσωπική της ιστορία. Παράλληλα η κεντρική ηρωίδα, η Δέσποινα Δαπέργολα, πραγματοποιεί αυτά που η Δέλτα ήθελε ή δεν κατάφερε να κάνει στη ζωή της.
Η Δέλτα προκρίνει, σε όλα ανεξαιρέτως τα έργα της, την αναβίωση μιας μεγάλης και ηρωικής ιδέας, την ηθική αντίληψη για το άτομο και δημιουργεί χαρακτήρες πρότυπα. Θεωρώντας το αλληγορικό Παραμύθι χωρίς όνομα ως έργο κλειδί για να καταλάβουμε τον ιδεολογικό της προσανατολισμό, διαπιστώνουμε ότι ακολουθεί το ίδιο πρότυπο με τη διαφορά ότι στις Ρωμιοπούλες τα πρόσωπα που κρύβονται πίσω από τους μυθιστορηματικούς χαρακτήρες ταυτίζονται με άτομα του κοινωνικού της περιβάλλοντος.
Ποιος είναι ο στόχος της; Να μιλήσει για τον εαυτό της; Να τοποθετηθεί ευθέως στα τεκταινόμενα; Είναι μια διαθήκη λογοτεχνικής μορφής προς τους απογόνους της;
Θα έλεγα ότι με τις Ρωμιοπούλες η Δέλτα αποφασίζει να μιλήσει για τον εαυτό της και τη ζωή της μέσα από ένα μυθιστόρημα. Παράλληλα μας επιβεβαιώνει για άλλη μια φορά τα πολιτικά της πιστεύω, τον ιδεολογικό της προσανατολισμό και τις ηθικές της αξίες, κάνοντας όμως και μία κριτική στην αστική υποκρισία.
Ασχολούμενη με τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά, η Πηνελόπη Δέλτα είχε ένα μοναδικό σκοπό: να προσφέρει στα ελληνόπουλα ελκυστικά – και εξαιρετικά διδακτικά- βιβλία ελληνικού περιεχομένου με κύριο θέμα την αγάπη για την πατρίδα.
Κι εδώ πρέπει να συζητήσουμε για την έννοια του πρέπει και για το καθήκον τα οποία αποτελούν το υπόβαθρο της ζωής της, και τα οποία εμφανίζονται και σε όλα τα παιδικά μυθιστορήματα.
Ας μην ξεχνάμε ότι η Δέλτα δραστηριοποιείται στον «Εκπαιδευτικό Όμιλο» παρέα με τους Γληνό, Τριανταφυλλίδη, Δραγούμη κλπ. Και ένα από τα σχέδιά της, που η ίδια εγκατέλειψε αργότερα, ήταν η συγγραφή ενός σχολικού αναγνωστικού. Στα πλαίσια του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» αρθρογραφεί για το θέμα.
Η Δέλτα έχει έντονο τον διδακτισμό στα παιδικά της βιβλία, το ίδιο συμβαίνει και στις Ρωμιοπούλες. Παράλληλα στα βιβλία της βλέπει το παιδί ως άνθρωπο που καταλαβαίνει και έχει κρίση. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι συγγραφείς που απευθύνονται με τον τρόπο αυτό στα παιδιά έχουν διάρκεια μέσα στο χρόνο. Σκέφτομαι τα βιβλία της Άλκης Ζέη και της Ζώρζ Σαρρή. Αντίθετα, η Αντιγόνη Μεταξά (Θεία Λένα) που μεσουρανεί και στο ραδιόφωνο από την εποχή της δικτατορίας του Μεταξά ως και μετά την πτώση της δικτατορίας είναι πλέον ξεχασμένη.
Ωστόσο υπάρχει επίσης η άποψη ότι καλλιεργούν τον εθνικισμό. Σήμερα που αναζωπυρώνεται η συζήτηση για τον εθνικισμό, για ποιους λόγους τα βιβλία της δεν θεωρούνται παρωχημένα και προτείνονται στα παιδιά; Καλλιεργούν πράγματι τον εθνικισμό; Προτείνονται ως δείγματα γραφής στην ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας; Πώς τοποθετούνται οι Ρωμιοπούλες σ’ αυτό το πλαίσιο;
Το ότι υπάρχει μία εθνικιστική πλευρά στα έργα της Δέλτα είναι αναμφισβήτητο. Και είναι χαρακτηριστικό το ότι τα «εθνικιστικά» της βιβλία έχουν μεγαλύτερη εμπορική κίνηση σε περιόδους «εθνικών εξάρσεων» του τύπου «μακεδονικό» στη δεκαετία του 90 κλπ. Δεν βλέπω τις Ρωμιοπούλες ως εθνικιστικό αφήγημα. Μάλλον επιβεβαιώνει την Βενιζελική της πολιτική θέση και την πολεμική της με την βασιλική παράταξη.
Διαβάζοντας τις Ρωμιοπούλες αντιλαμβανόμαστε τον φεμινιστικό προσανατολισμό του μυθιστορήματος- να βγει η γυναίκα από τα δεσμά της, οι κόρες της να διαλέξουν πώς και με ποιον θα ζήσουν, να εργαστούν, να φτιαχτεί ένα πρότυπο για τη ‘Νέα Ελληνίδα’. Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι, παρόλο που φεμινίστριες όπως η Καλλιρόη Παρρέν δρούσαν στην Αθήνα εκείνη την εποχή, η Δέλτα δεν αναφέρει τίποτα σχετικό με τις απόψεις τους στο μυθιστόρημά της;
Η Δέλτα δεν ασχολείται ιδιαίτερα με το φεμινιστικό κίνημα της εποχή της, το ενδιαφέρον της εστιάζεται στα γλωσσικά θέματα και δραστηριοποιείται στον «Εκπαιδευτικό Όμιλο». Θεωρεί ότι ο δημοτικισμός και η μόρφωση είναι το βασικό εργαλείο χειραφέτησης της γυναίκας, αλλά και της κοινωνίας. Δεν έχω βρει αναφορές της στο φεμινιστικό κίνημα, παρ’ όλο που και οι γυναίκες της αστικής τάξης της εποχής της ασχολούνται με το θέμα. Από την άλλη πλευρά βρίσκουμε ένα διήγημά της στην «Εφημερίδα των Κυριών» της Καλλιρρόης Παρρέν, πράγμα που δείχνει και το (μικρό) ενδιαφέρον της για το φεμινιστικό κίνημα.
Σε ότι αφορά τις «Ρωμιοπούλες» σημειώνω ότι στο μυθιστόρημά της πραγματοποιεί ως Δέσποινα Δαπέργολα όλα όσα θα ήθελε να δει να γίνονται στην πραγματική της ζωή. Πάντως, απ’ όσο ξέρω, οι κόρες της δεν παντρεύτηκαν με συνοικέσιο όπως η ίδια.
Πώς αντιμετώπισε η κριτική τα βιβλία της Δέλτα;
Ενώ η «αστική» κριτική υποδέχεται με διθυραμβικούς επαίνους τα βιβλία της, βλέπουμε μία σιωπή της αριστεράς. Μπορούμε να το αποδώσουμε στο γεγονός της στράτευσης της Δέλτα στο πλευρό των δημοτικιστών, πράγμα που κάνει την αριστερά να είναι θετική απέναντι στην συγγραφέα στο βαθμό που ο δημοτικισμός είναι ένα από τα αιτήματα της αριστεράς και συνεπώς το περιεχόμενο των βιβλίων της δεν υφίσταται ιδιαίτερη κριτική. Από ότι έχει υποπέσει στην αντίληψή μου, έχω εντοπίσει μόνο ένα μικρό μονόστηλο στην Επιθεώρηση Τέχνης που είναι κριτικό για τον εθνικισμό της. Τη μόνη «αριστερή» κριτική που γνωρίζω, είναι αυτή του Σπύρου Καράβα στον συλλογικό τόμο Π. Σ. Δέλτα: σύγχρονες προσεγγίσεις στο έργο της που κυκλοφόρησε το 2006.
Διάβασα τις Ρωμιοπούλες γιατί έχω ειδικό ενδιαφέρον για τα έργα της. Οι περισσότεροι όμως στους οποίους ανέφερα ότι διάβασα τις 1400 σελίδες του με κοίταξαν κάπως παράξενα, υπαινισσόμενοι ότι έκανα μια τρέλα. Ποιους ενδιαφέρουν σήμερα οι Ρωμιοπούλες; Είναι καθαρά έργο αρχείου ή μπορεί να σταθεί ανταγωνιστικά προς ό, τι κυκλοφορεί;
Πιστεύω ότι με τις «Ρωμιοπούλες» η Δέλτα μας δίνει ένα από τα πιο μεστά της κείμενα και μία παρακαταθήκη της προσωπικής της ιστορίας. Οι 1400 σελίδες ίσως φαίνονται πολλές την πρώτη στιγμή, αλλά το κείμενο ρέει αβίαστα. Το ενδιαφέρον του αναγνώστη παραμένει ως το τέλος, σαν να διαβάζει ένα αστυνομικό. Η γραφή μοιάζει με αυτήν των παιδικών της βιβλίων. Ίσως μεγαλύτερη τρέλα είναι η καθημερινή ανάγνωση χιλιάδων άχρηστων πληροφοριών στις διάφορες ιστοσελίδες και τα διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που δεν προσθέτουν τίποτε στην γνώση μας ή στην κουλτούρα μας.
Οι ιστορικοί Ιωάννα Πετροπούλου και Θεόδωρος Ν. Σωτηρόπουλος και ο Αλέκος Ζάννας, επιμελητής του έργου παρουσιάζουν τις Ρωμιοπούλες την Τρίτη 25 Νοεμβρίου, στις 19.30 στη Στοά του Βιβλίου.
Εκδόσεις του αρχείου της Π. Σ. Δέλτα
Αλληλογραφία της Π. Σ. Δέλτα Επιμέλεια Ξ. Λευκοπαρίδη. Βιβλιοπωλείον της Εστίας-Ι. Κολλάρος Αθήνα, 1956, 1997.
Lettres de deux amis. Une correspondance entre Pénélope S. Delta et Gustave Schlumberger suivie de quelques lettres de Gabriel Millet. Introduction et notes de X. Lefcoparidis. Préface d’André Mirambel. Bibliothèque de l’Institut Français d’Athènes, Athènes 1962. (Eξαντλημένο).
Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα A’. Π. Σ. Δέλτα, Eλευθέριος K. Bενιζέλος, Hμερολόγιο-Aναμνήσεις-Mαρτυρίες-Aλληλογραφία. Eπιμέλεια Π. A. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 1978.
Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα B’. Nικόλαος Πλαστήρας, Eκστρατεία Oυκρανίας 1919, Kίνημα 6 Mαρτίου 1933, Aλληλογραφία. Eπιμέλεια Π. A. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 1979.
Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα Γ’. Π. Σ. Δέλτα, Πρώτες Eνθυμήσεις. Eπιμέλεια Π. A. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 1980.
Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα Δ’. Ίων Δραγούμης, Kωνσταντίνος Mανέτας, Kωνσταντίνος Bλάχος, Nεόκοσμος Γρηγοριάδης, Eκστρατεία στη Mεσημβρινή Pωσία, 1919. Eπιμέλεια Π. A. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 1982.
Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα E’. Π. Σ. Δέλτα, Tο Γκρέμισμα. Eπιμέλεια Mαριάννα Σπανάκη. Eισαγωγή Π. A. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 1983.
Aρχείο Π. Σ. Δέλτα. Στ’. Π. Σ. Δέλτα, Aναμνήσεις 1899. Mετάφραση από το γαλλικό πρωτότυπο: Bούλα Λούβρου. Eπιμέλεια Π. A. Zάννας, Aλ. Π. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 1990. Γαλλικό πρωτότυπο: P. S. Delta, Alexandrie, capitale de la douleur. Mémoires 1899. Présentation traduction et notes de Marie-Cécile Navet-Grémillet. Collection “Littérature Alexandrine”, Centre d’Études Alexandrines, Alexandrie 2013.
Aρχείο Π. Σ. Δέλτα. Z’. Π. Σ. Δέλτα, Aναμνήσεις 1921. Eπιμέλεια Aλ. Π. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 1996.
Aρχείο Π. Σ. Δέλτα. Η’. Π. Σ. Δέλτα, Aναμνήσεις 1940. Eπιμέλεια Aλ. Π. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 2007.
Aρχείο Π. Σ. Δέλτα. Θ’. Π. Σ. Δέλτα, Ίων Δραγούμης. Eπιμέλεια Aλ. Π. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 2009.
Aρχείο Π. Σ. Δέλτα. Ι’. Π. Σ. Δέλτα, Ρωμιοπούλες. Eπιμέλεια Aλ. Π. Zάννας. Eρμής, Aθήνα 2014.
Π. Σ. Δέλτα: Σύγχρονες προσεγγίσεις του έργου της. Συλλογικός τόμος με επιμέλεια Αλ. Π. Ζάννα. Πρόλογος: Άγγελος Δεληβορριάς. Κείμενα των: Αλέξη Δημαρά, Σπύρου Καράβα, Τόνιας Κιουσσοπούλου, Marie-Cécile Navet-Grémillet, Ιωάννας Πετροπούλου, Θεόδωρου. Ν Σωτηρόπουλου, Πέτρου Χαρτοκόλλη, Π. Α. Ζάννα. Βιβλιοπωλείον της Εστίας / Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2006.
