A. Αποστολίδης: Ο Χολμς και ο Μπέκας

 

 

Συνέντευξη στον Θανάση Μήνα

 

Δύο πρόσφατες εκδόσεις της Άγρας εμπλουτίζουν την ελληνική βιβλιογραφία του αστυνομικού αφηγήματος: το Ο Σέρλοκ Χολμς σώζων τον κ. Βενιζέλον, έργο ανώνυμου συγγραφέα, δημοσιευμένο σε εικοσιπέντε συνέχειες στο περιοδικό Ελλάς το 1913, και ο Ίλιγγος  του Γιάννη Μαρή, που δημοσιεύθηκε το 1961 στην Απογευματινή σε ογδονταεννέα συνέχειες. Ο συγγραφέας, μελετητής του αστυνομικού αφηγήματος και σκηνοθέτης Ανδρέας Αποστολίδης έχει γράψει την εισαγωγή και στα δύο βιβλία. Στον Ίλιγγο το επίμετρο υπογράφει ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Κώστας Καλφόπουλος, ενώ η εικονογράφηση είναι του Φ. Δελλή.

 

Το Ο Σέρλοκ Χολμς σώζων τον κ. Βενιζέλον αποτελεί ενδεχομένως το πρώτο εκτενές ελληνικό αστυνομικό αφήγημα (με δομή μυθιστορήματος). Σε ότι αφορά το θέμα του, είναι ό,τι ακριβώς εννοεί ο τίτλος: Ο Χολμς (και ο αφηγητής Ουάτσον) προσπαθούν να αποτρέψουν μια συνωμοτική απόπειρα δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου, στη διάρκεια συνδιάσκεψης στο Λονδίνο στο μεταίχμιο μεταξύ Βαλκανικών πολέμων και ‘Α Παγκοσμίου πολέμου. Το ύφος του κειμένου μαρτυρά μια συνειδητή προσπάθεια μίμησης των ιστοριών που ανήκουν στον κανόνα της σχετικής εργογραφίας του Άρθουρ Κόναν Ντόυλ.

 

Ο Ίλιγγος του Γιάννη Μαρή συγκαταλέγεται στα αφηγήματα που δεν εκδόθηκαν σε βιβλίο όσο ζούσε ο συγγραφέας. Κατά συνέπεια, ο χωρισμός των κεφαλαίων, οι υπότιτλοι και η ροή του κειμένου ακολουθούν τον τύπο της πρώτης δημοσίευσης στην εφημερίδα. Αν και γραμμένο σε συνέχειες, το εν λόγω αφήγημα είναι δομικά ένα από τα πιο συμπαγή του Μαρή, και οι όποιες ανακολουθίες στην πλοκή είναι ασήμαντες. Σε μια από τις πιο ιντριγγαδόρικες υποθέσεις της καριέρας του, ο αστυνόμος Μπέκας καλείται να εξιχνιάσει μια δολοφονία, πίσω από την οποία κρύβεται ένα κύκλωμα αρχαιοκάπηλων.  Όπως αναφέρει ο Αποστολίδης στον πρόλογό του, ο Ίλιγγος «είναι το πρώτο από τα δύο έργα του Μαρή με θέμα την αρχαιοκαπηλία (…) Ύστερα από χρόνια γνωρίζουμε με αποδείξεις, καταγγελίες, καταθέσεις και συνεντεύξεις τα ονόματα που συνιστούσαν τότε τον κύκλο της λαθραίας διακίνησης ή της κλοπής αρχαιοτήτων. Ο Μαρής έπεσε τότε απίστευτα κοντά περιγράφοντας μια φανταστική υπόθεση».

 

Ο Ανδρέας Αποστολίδης μιλάει στον Αναγνώστη:

 

 

Ποια είναι λοιπόν η εκδοτική περιπέτεια του αφηγήματος Ο Σέρλοκ Χολμς σώζων τον κ. Βενιζέλον;

 

Το αφήγημα μας ήταν άγνωστο. Το εντόπισε ο Φίλιππος Φιλίππου ξεφυλλίζοντας έναν τόμο του περιοδικού Ελλάς κι εμένα με ενδιέφερε πολύ να το διαβάσω, πέρα δηλαδή από τον τίτλο να δω το περιεχόμενό του. Βρήκα αρχικά τις εννέα πρώτες συνέχειες, κατάλαβα πως είναι αξιόλογο και εκτενές αφήγημα και το συζήτησα με την ΑΓΡΑ . Μετά προσπαθήσαμε να βρούμε τα υπόλοιπα τεύχη του Ελλάς. Επί έξη μήνες οι προσπάθειες ήταν άκαρπες, μέχρι που βρέθηκε ο τόμος με τα επόμενα τεύχη –είχε σπάσει η ράχη του τόμου και έτσι χρειαζόταν πιο προσεκτικό ψάξιμο στα ράφια για να εντοπισθεί.

 

 

Κατά πόσο είναι ασφαλές να θεωρηθεί ως το πρώτο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα; Με ποιο σκεπτικό, αναφορικά κυρίως με τη δομή του κειμένου;

 

Πρόκειται για μίμηση ύφους άλλου συγγραφέα, αλλά η πλοκή είναι εντελώς πρωτότυπη. Χρονολογικά δεν ξέρουμε να έχει δημοσιευθεί πριν από αυτό κάποιο άλλο εκτενές αφήγημα μυστηρίου με ήρωα έναν ντετέκτιβ γραμμένο από έλληνα. Εκπλήξεις δεν μπορούμε να αποκλείσουμε. Η δομή του κειμένου ανταποκρίνεται απόλυτα στην τυπολογία του αστυνομικού μυθιστορήματος της εποχής –τέλη 19^ου, αρχές 20^ου αιώνα, που κατά κανόνα ήταν σύντομο, γύρω στις 100 με 150 σελίδες.

 

 

Γιατί πιστεύεις ότι ο συγγραφέας επέλεξε να διατηρήσει την ανωνυμία του; Στην εισαγωγή αναφέρεις ότι ίσως πρόκειται για τον εκδότη του περιοδικού Ελλάς.

 

Γιατί παίζει με την ιδέα πως το αφήγημα είναι πρωτότυπο δημιούργημα του Κόναν Ντόυλ. Είναι μια πρακτική που θα κυριαρχήσει στην εγχώρια παραγωγή ιστοριών μυστηρίου, περιπέτειας ή αγωνίας με ήρωες αστυνομικούς ή ιδιωτικούς ντετέκτιβ μέχρι την δεκαετία του 50. Θεωρείται πιο θελκτική για το κοινό η μίμηση από την εντελώς πρωτότυπη παραγωγή, η προσποίηση από την καινοτομία, η νοερή περιπλάνηση του κοινού στην αλλοδαπή αντί στη συνοικία ή το χωριό του. Το μοντέλο των περιοδικών Μάσκα και Μυστήριο στα χρόνια 1935 – 1960 αποδεικνύεται παλιότερο: Ο Σέρλον Χολμς σώζων τον κ.Βενιζέλον -1913 ! Ο έλληνας συγγραφέας γράφει ανώνυμα, υπονοώντας πως πρόκειται για τον νόμιμο συγγραφέα του ήρωα, θολώνει τα νερά με κάποια ασαφή αρχικά στο τέλος, όπως εδώ με το F.G.,ή επιλέγει ξενικό ψευδώνυμο, συνήθως παράφραση του ελληνικού του ονοματεπώνυμου (π.χ. Ορέστης Λαζαρίδης / Ρεστ Λάρσον, Ορφέας Καραβίας / Φέλιξ Καρ, Γιώργος Τσουκαλάς / Ζωρζ Ποτιέ).

 

Η ένταξη του έργου στην έγκριτη μαύρη σειρά της Άγρας αφορά κυρίως στην ιστορική αξία του κειμένου ή –θεωρείς- και στη λογοτεχνική;

 

Και τα δύο. Η σειρά της Άγρας έχει αστυνομικά αφηγήματα του 19^ου αιώνα, αρχές 20^ου και ο Χολμς / Βενιζέλος στέκει θαυμάσια ανάμεσά τους.

 

Απ’ όσα διαβάζουμε, μπορούμε με σχετική ασφάλεια να συμπεράνουμε ότι ο συγγραφέας είναι αφενός φιλοβενιζελικός, αφετέρου υποστηρικτής της αγγλικής πολιτικής κατά τις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου πολέμου. Πιστεύεις ότι ο συγγραφέας, πέρα από το να γράψει ένα ευκολοδιάβαστο αστυνομικό αφήγημα, είχε παράλληλα ως σκοπό να πάρει μέρος στην πολιτική προπαγάνδα της εποχής;

 

Πρώτον, το αφήγημα έχει γραφτεί πριν τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και άρα πριν τον Διχασμό, οπότε η ευνοϊκή παρουσίαση του όποιου Έλληνα πρωθυπουργού είναι κάτι μάλλον το αυτονόητο μέσα στην περίοδο των Βαλκανικών πολέμων. Η αγγλοφιλία εκφράζεται κυρίως πολιτιστικά –με την υιοθέτηση ενός αφηγηματικού μοντέλου και ενός λαϊκού ήρωα βρετανικής κοπής. Και λιγότερο από την τρέχουσα πολιτική και διπλωματική συγκυρία. Το αφήγημα όμως είναι εξαιρετικά επίκαιρο και διορατικό ως προς τις πολιτικές δολοφονίες και τις διπλωματικές διαμάχες της εποχής. Και φυσικά προβάλει την διεθνή εμβέλεια της προσωπικότητας του Βενιζέλου, αλλά ξαναλέω πως ο Διχασμός δεν έχει ακόμα έρθει.

 

Υπάρχουν μερικά «λάθη» αναφορικά με την τυπολογία των ιστοριών του Σέρλοκ Χολμς του Κόναν Ντόυλ. Για παράδειγμα, ο Χολμς αναφέρεται ως «αστυνομικός», φέρεται να αποστρέφεται τη χρήση των οπιούχων κλπ. Ξέφυγαν άραγε στον συγγραφέα, που κατά τα άλλα μένει πιστός στο πνεύμα των ιστοριών του Κόναν Ντόυλ, ή ήταν μια προσπάθεια να προσαρμοστεί ο Χολμς στο ηθικοπλαστικό μοντέλο της ελληνικής κοινωνίας της εποχής εκείνης;

 

Μάλλον το δεύτερο, αν και σε κάποιες αντιφάσεις πέφτει κατά καιρούς και ο Κόναν Ντόυλ.

 

Να περάσουμε τώρα στο βιβλίο του Γιάννη Μαρή. Ποια θέση είχε ο Ίλιγγος στη βιβλιογραφία του; Ποιες ομοιότητες ή διαφορές σε σχέση με άλλα βιβλία του Μαρή;

 

Ο Μαρής ανήκει σε μια γενική τυπολογία «ελαφρού» ή «λαϊκού» αστυνομικού αναγνώσματος, αλλά έγραψε ταυτόχρονα πολλές παραλλαγές του. Στην εκδοχή του αφηγήματος αγωνίας ξεκινάει ο Ίλιγγος, περνάει μετά στον υπόκοσμο και την αρχαιοκαπηλία με στοιχεία «μαύρου» αστυνομικού. Ο Μαρής έπαιζε με πολλές παραλλαγές της αστυνομικής αφήγησης για να μην είναι βαρετός και προβλέψιμος στους αναγνώστες του.

 

Ο τίτλος του βιβλίου παραπέμπει στο Vertigo του Χίτσκοκ, που παιζόταν τότε στους αθηναϊκούς κινηματογράφους. Είναι σύμπτωση ή όχι; Ένα-δυο επεισόδια στο βιβλίο μάλιστα προσομοιάζουν σε σκηνές από το φιλμ…

 

Όχι, ο Μαρής σκόπιμα θυμίζει στους αναγνώστες του ταινίες του σινεμά της εποχής για να τους κεντρίσει το ενδιαφέρον, καθώς τα κλεψίτυπα μοτίβα χρησιμοποιούνται πρωτότυπα.

 

Ο Μαρής σε αυτό το βιβλίο ασχολείται με το θέμα της αρχαιοκαπηλίας, με το οποίο έχεις ασχοληθεί κι εσύ επισταμένα. Ως έμπειρος μελετητής, πώς κρίνεις τον χειρισμό του θέματος από τον Μαρή; Είναι επηρεασμένος εδώ από την ειδησεογραφία της εποχής που γράφεται το αφήγημα;

 

Και από την (περιορισμένη) ειδησεογραφία της εποχής, και κυρίως νομίζω από το κλίμα, τα κουτσομπολιά και τις συζητήσεις γύρω από την αξία του λαθρεμπόριου αρχαιοτήτων.

 

Γιατί πιστεύεις ότι απουσιάζει από το αφήγημα αυτό ο -σχεδόν αχώριστος από τον Μπέκα- δημοσιογράφος Μακρής;

 

Νομίζω πως για λόγους «ποικιλίας» των αφηγημάτων του ο Μαρής εμφάνιζε ή εξαφάνιζε τον Μακρή.

 

Κάποια δίπολα που απαντούν στο έργο του Μαρή (μικροαστισμός-κοσμοπολιτισμός, εντιμότητα-δολιότητα) είναι εμφανή και σε αυτό το κείμενο. Θα συμφωνήσεις όμως ότι η ματιά του στον Ίλιγγο είναι λιγότερο ηδονοβλεπτική σε σχέση με άλλα αφηγήματά του;

 

Ναι, γιατί εδώ ο Μαρής ασχολείται λιγότερο με τον κόσμο της καλής κοινωνίας και περισσότερο με τον υπόκοσμο.

 

Ακριβώς. Ο υπόκοσμος, κυρίως του Πειραιά, σαν να έχει την τιμητική του σ’ αυτό το βιβλίο…  

 

Είναι από τις εξαιρέσεις του Μαρή –ο υπόκοσμος να πιάνει περισσότερες σελίδες και κεφάλαια από τις «πολυτελείς» γυναίκες. Και πάλι ένα χαρακτηριστικό του έργου του Μαρή είναι πως είναι γεμάτο εξαιρέσεις, γιατί δεν ήθελε να γίνεται βαρετός και προβλέψιμος.

 

Στο επίμετρο ο Κώστας Καλφόπουλος σημειώνει ότι για να μελετηθεί και να εκτιμηθεί στο έπακρο το έργο του Μαρή είναι απαραίτητη η ύπαρξη μιας εξαντλητικής βιογραφίας του, στο πρότυπο ας πούμε της βιογραφίας του Σιμενόν που συνέταξε ο Πιερ Ασουλίν. Με δεδομένη την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τα βιβλία του Μαρή, εκτιμάς ότι θα πρέπει να αναμένουμε κάτι τέτοιο; Υφίσταται ως ιδέα έστω και στο αέρα;

 

Δεν έχω πιο συγκεκριμένες πληροφορίες ή στοιχεία.

 

Θα ακολουθήσουν και άλλα βιβλία του Γιάννη Μαρή από τις εκδόσεις Άγρα; Αν ναι, υπάρχει κάτι συγκεκριμένο που θα μπορούσες να μας πεις;

 

Ναι, οπωσδήποτε, υπάρχει ένα θέμα έρευνας ακόμα για ορισμένες χαμένες συνέχειες, αλλά θα ακολουθήσουν επόμενα ανέκδοτα μυθιστορήματα ή νουβέλες, όπως Το τραίνο των 9:45  ή το Τέλος του δρόμου.

 

 Γνωρίζω ότι ετοιμάζεις παράλληλα ένα ντοκιμαντέρ που αναφέρεται στα Βαλκάνια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου. Θα ήθελες να μας πεις περισσότερα; Σε ποιο στάδιο βρίσκεται;

 

Έχουν ολοκληρωθεί οι συνεντεύξεις με ιστορικούς και συνεχίζεται η έρευνα του αρχειακού υλικού σε όλα τα διεθνή και εθνικά αρχεία. Μέχρι τον Ιούνιο νομίζω πως μια εκδοχή του ντοκιμαντέρ θα είναι έτοιμη.