Ας επιστρέψουμε στα δοκίμια. Σε αυτόν τον μικρό κατάλογο προτείνονται 10 διαφορετικά non fiction βιβλία που αξίζει να αναρωτηθείτε γιατι ακόμα (πιθανόν) δεν τα έχετε ανακαλύψει.
του Γιάννη Ν. Μπασκόζου
Για χρόνια ακόμα ο δημόσιος χώρος δεν είχε δει ποτέ φωτογραφία του Χρήστου Λαμπράκη. Ίσως κι αυτό το γεγονός να φόρτισε το μυστήριο που κυκλοφορούσε γύρω από το πρόσωπο του και τις πολιτικές του κινήσεις. 61 όμως πρόσωπα που εργάστηκαν στο Βήμα τον γνώριζαν ιδιαίτερα και σε αυτή την τεράστια σε όγκο και ντοκουμέντα εργασία της Ελευθερίας Κόλλια καταθέτουν τις αναμνήσεις από την δράση ενός Οργανισμού που αναδείχτηκε πρωτοπόρος σε πολλά πεδία. Παράλληλα η Κόλλια μας εισάγει στον μικρόκοσμο μιας εφημερίδας, ίσως της μεγαλύτερης που δημιουργήθηκε στη χώρα μας (μαζί με την Καθημερινή). Η μελέτη αυτή δεν είναι μια απλή παράθεση μαρτυριών αλλά μια σύνθεση αυτών ώστε το τελικό αποτέλεσμα να είναι μια «βιογραφία» του Οργανισμού και του επικεφαλής του. Ο Χρήστος Λαμπράκης ήταν ένας άνθρωπος βαθιάς κουλτούρας, πιστός στη δημοσιογραφία – κάτι που ενέπνεε τους συνεργάτες του- ενώ παράλληλα ζούσε μια απλή ζωή με τις αγάπες του πεζοπορία, όπερα, τέχνες. Οι πρωτοπορίες του Οργανισμού δεν ήταν μόνον η δημιουργία του Μεγάρου Μουσικής αλλά και πολλές άλλες, όπως η δημιουργία Βιβλιοθηκών σε πολλές πόλεις (1975 με τον Αδαμάντιο Πεπελάση επικεφαλής), η καθιέρωση στήλης Νέας Γενιάς που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δικτατορία, η δημιουργία του Ταχυδρόμου, ποιοτικού εβδομαδιαίου έντυπου, η δημιουργία του Οικονομικού Ταχυδρόμου που για χρόνια διαβαζόταν από όλα τα οικονομικά επιτελεία, η συμβολή του σχεδιαστή Γκαρσία στον κατά καιρούς ανασχεδιασμό των εντύπων του συγκροτήματος, τα δεκάδες περιοδικά όλων των κατηγοριών που προστέθηκαν κατά καιρούς στο συγκρότημα κ.τ.λ. Αυτό που αποκομίζει κανείς δεν είναι μόνον η επίδραση της πολιτιστικής παρέμβασης του συγκροτήματος στην ελληνική κοινωνία, η γοητεία των ανθρώπων, ειδικά των παλιότερων στελεχών του αλλά και η δημοσιογραφική του κουλτούρα που επισκίαζε τον υπόλοιπο τύπο (και δυστυχώς έχει εκλείψει πια). Η Ελευθερία Κόλλια χαρτογραφεί μια εποχή 60 χρόνων όπου στον ΔΟΛ περίσσευε το πάθος και η δημιουργία.
Γιώργος Κόκκινος, ο Μακρυγιαννισμός, Τραγούδια για τον Μακρυγιάννη, Θίνες και Τήνελλα
Μια ακόμη μελέτη (Ο Γιώργος Γιαννουλόπουλος έχει μελετήσει εκτενώς το φαινόμενο) για την μυθοποίηση του Μακρυγιάννη από όλες σχεδόν τις πλευρές του πολιτικού φάσματος. Η ιστορία αυτή έρχεται από παλιά: μετά την έκδοση των αρχείων του στρατηγού από τον Γιάννη Βλαχογιάννη υπήρξε μέσα στο διάβα του χρόνου μια συνεχής ενασχόληση με το έργο Μακρυγιάννη. Ο Κωστής Παλαμάς επίσης εξήρε το έργο και τον χαρακτήρα του. Η κορύφωση θα έλθει με την Γενιά του ΄30 που ανέδειξε τον λόγο του στρατηγού σε αισθητική ιδεολογία και αρχή. Ο Τζιόβας θα πει ότι η καλλιτεχνική δημιουργία που βασίζεται στην λαϊκή κληρονομιά (Καραγκιόζης, ρεμπέτικο κ.ά)θα αποκτήσει αστικό χαρακτήρα και θα εθνικοποιηθεί από πλειάδα καλλιτεχνών (Μάνος Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, Ελύτης, Ραλλού Μάνου κλπ).Ο Σεφέρης θα αναγάγει τον Μακρυγιάννη σε κανόνα και σύμβολο μιας ηγεμονικής αστικής κουλτούρας. Αλλά και η αριστερά θα βρει έναν ενοποιητικό, αγωνιστικό μύθο στην υπόθεση Μακρυγιάννη. Ο Γ. Κόκκινος θα κρίνει και αυτό καθαυτό του έργο του στρατηγού και όχι μόνον την ιδεολογική του χρήση, καθώς αυτό ενέχει εκνευριστική αυτοπροβολή, μεροληψία κατά των άλλων αγωνιστών, ιδιαίτερα εναντίον του Κολοκοτρώνη και νεποτισμό. Για τον συγγραφέα ο Μακρυγιάννης υπήρξε τελικά ένας φορέας της προνεωτερικής θεώρησης της ιστορίας, ο οποίος και σήμερα ως μύθος παραμένει ισχυρός. Ενδιαφέρουσα μελέτη, με πολλές αναφορές και διεισδυτικές παρατηρήσεις.
Μ.Καραγάτσης, Ο αγαπών σε, Μίτιας, Γράμματα και Ημερολόγια 1928-1933), Εστία
Ένα βιβλίο που χαίρεσαι να διαβάζεις. Ο Καραγάτσης πριν τον λογοτέχνη Καραγάτση είναι μια απόλαυση. Νεαρός έχοντας τελειώσει την Νομική Σχολή απομονώνεται στη Ραψάνη (1931) για να μελετήσει με σκοπό να συνεχίζει μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία. Εκεί ανακοινώνει στον φίλο του Γ. Ρωμανό ότι θα παρακούσει την παρότρυνση του πατέρα του να γίνει νομικός γιατί αυτό δεν του ταιριάζει « Τι σπουδές και τι σαχλαμάρες; Εφόσον δεν θα δικηγορήσω ούτε για έδρα πάω τι θα μου χρειαζόσαντε οι τίτλοι του recht dervenagha και cominudendoktor». Θέλει να διοριστεί σε κάποια θέση δημοσίου αλλιώς θα κατέβει στον Πειραιά να γίνει έμπορος, όπως γράφει. Είναι η εποχή που αρχίζει να δημιουργεί τα σκίτσα του μεγάλου του έργου Συνταγματάρχης Λιάπκιν, με την υποστήριξη του Γληνού. Τα γράμματα στον Ρωμανό διανθίζονται με αυτοσαρκαστικά σχόλια για το πάχος του που τον εμποδίζει να έχει επιτυχία στις γυναίκες. Αργότερα θα εργαστεί στον Πειραιά, θα γνωρίσει τον κόσμο του κεφαλαίου αλλά και μια μοιραία γυναίκα («έχω πόνον μεγάλο ερωτικό», θα γράψει), η οποία θα αποτελέσει και το πρόπλασμα της Ντάινα της μοιραίας περσόνας στον Γιούγκερμαν. Στο ίδιο βιβλίο συγκαταλέγονται και τρεις επιστολές προς τον φίλο του, ποιητή και μετέπειτα κριτικό τέχνης Νικόλαο Κάλας. Γράφει για αυτόν «Αυτό το παιδί βαδίζει προς την μεγαλοφυία και την τρέλα». Θα συνδεθεί μαζί του λόγω και των αρχικά αριστερών ιδεών του Κάλας αλλά θα απομακρυνθεί από αυτόν όταν ο Κάλας θα προσχωρήσει στο μοντέρνο και τον υπερρεαλισμό. Η Χριστίνα Ντουνιά στο επίμετρο θα φωτίσει ακόμα περισσότερο τις δύο αλληλογραφίες (Καραγάτση με Γ.Ρωμανό και Ν. Κάλας) συνδυάζοντας και άλλα στοιχεία (εξάλλου αποτελεί έργο ζωής η ενασχόλησή της με την γενιά του ΄30) για να μας δώσει τις πρώιμες πνευματικές ανησυχίες του Καραγάτση. Και όσο κι αν τα βιογραφικά στοιχεία δεν επηρεάζουν την κρίση μας για το λογοτεχνικό έργο του λογοτέχνη, εντούτοις το να τα γνωρίζουμε μας βοηθούν στην πληρέστερη κατανόησή του.
Δέσποινα Παπαστάθη, «Εκεί που σμίγουν η μέρα και η νύχτα». Ο μύθος στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, Gutenberg
Οι γνωρίζοντας την ποίηση του Γιάννη Ρίτσου γνωρίζουν τη σχέση της ποιητικής του ποιητή με τους αρχαιοελληνικούς μύθους. Η συγγραφέας μελετάει την εμφάνιση των μύθων στα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου και στέκεται ιδιαίτερα στο πως ο ίδιος τους εντάσσει στο έργο του. Ο Ρίτσος βλέπει τον μύθο ως μια σχέση ανάμεσα στη συγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα και την «μυθική» πραγματικότητα της ιστορίας του ανθρώπου. Επίσης, όπως τονίζει η συγγραφέας ο Ρίτσος χρησιμοποιεί τον μύθο ως μέσο έκφρασης της ατομικής και κοινωνικής του βιογραφίας. Σημειώνει μάλιστα ότι στις περίφημες μυθολογικές συνθέσεις της συλλογής «Τέταρτη Διάσταση» αναγνωρίζει ο αναγνώστης πληθώρα αυτοβιογραφικών αναφορών. Οι μελετητές του και η Δέσποινα Παπαστάθη τονίζουν ότι ο Ρίτσος δεν μεταφέρει απλώς τα μυθολογικά στοιχεία αλλά τα αποσπά από το μυθολογικό τους περιβάλλον και τα ενσωματώνει ριζικά στην ποιητική του. Ταυτόχρονα μεταπλάθει, τον χαρακτήρα, τη συμπεριφορά, το πρόσωπο και την ηλικία του ήρωα σύμφωνα με τις ποιητικές ανάγκες. Ο ποιητής χρησιμοποιεί συχνά τον «αναχρονισμό» με σκοπό την «ενεστωποίηση» του μύθου. Με αυτή την έννοια, όπως σημειώνει και ο μελετητής του Γ. Βελουδής ο Ρίτσος «θέτει νέα προβλήματα παρά δίνει απαντήσεις». Η μελετήτρια και φίλη του ποιητή Χρύσα Προκοπάκη θα τονίζει ότι πίσω από το τραγικό προσωπείο ο ποιητής κρύβει το ενεστωτικό πρόσωπό του. Ατομική και συλλογική μνήμη ορίζουν την οικειοποίηση του αρχαίου μύθου από τον ποιητή, ο οποίος στέκεται κριτικά απέναντι στη θεσμική μνήμη και τις επιταγές της. Μια ενδιαφέρουσα καταβύθιση στην ποιητική τεχνική και αισθητική του Γιάννη Ρίτσου.
Θανάσης Καράβατος, (Ψυχ)Ιατρική και Λογοτεχνία, συνάψεις
Ο Θανάσης Καράβατος δεν είναι ο πρώτος ψυχίατρος που ασχολείται με τη λογοτεχνία. Είναι ίσως ο πιο συστηματικός καθώς για πολλά χρόνια στο περιοδικό που διευθύνει «Σύναψις» (ο τίτλος είναι ενδεικτικός για τις συνάψεις τεχνών και επιστημών) δημοσιεύει δικά του και άλλων άρθρα που αναζητούν την τομή ή τη συνάφεια λογοτεχνία και ιατρικής. Παρόμοια άρθρα δημοσιεύει εδώ και χρόνια στην προσωπική του στήλη με τίτλο ΨΥ.ΛΟ.Ι. (ψυχολογία, λογοτεχνία, ιστορία) στο περιοδικό «Ο Αναγνώστης». Στα άρθρα που δημοσιεύονται στο βιβλίο υπάρχουν πολλά που αναδιφούν στον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα μεταξύ των οποίων άρθρα για τον Βιζυηνό, τον Διονύσιο Σολωμο, τον Ξενόπουλο. Για κάθε έναν από αυτούς φέρνει στην επιφάνεια την ιδιαίτερη σχέση τους με την ιατρική π.χ. σε ένα αφήγημα του Γ. Ξενόπουλου όπου η «νόσος του εκφυλισμού» αποτρέπει τον γάμο του ήρωα ή στο άρθρο όπου ανασύρει δοξασίες του 19ου αιώνα ότι το πολύ διάβασμα προξενεί νευρικές διαταραχές. Πολύ ενδιαφέροντα είναι το άρθρο για τον Βιζυηνό, όπου μελετά τη σύμπτωση τριών δυισμών που διατρέχουν το έργο του : ρομαντισμός/ρεαλισμός, νευρολογία/ψυχιατρική, θετικισμός/μεταφυσική. Ίσως από τα πιο δημοφιλή κείμενά του είναι αυτά περί μελαγχολίας, όπου στο gestus melancholicus αναφέρεται στην εικαστική αναπαράσταση της μελαγχολικής κατάστασης ενώ στην βιβλιοκριτική του για το βιβλίο της Μπαρμπαρά Κασέν, Η νοσταλγία, – αυτή την αρρώστια των Ελβετών μισθοφόρων που σημαίνει «το παράπονο που σε πιάνει όταν χάνεις την γενέθλια γη σου» – μελετάει την εξέλιξη της μελαγχολίας μέχρι τις ημέρες μας ακολουθώντας όπως και η συγγραφέας τρεις σπουδαίους νοσταλγούς, Οδυσσέα, Αινεία, Χάνα Άρεντ. Στη συλλογή αυτών των άρθρων εξετάζονται πολλά ακόμα ζητήματα όπως «περί της κατωτερότητας των γυναικών», τις «φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα», η κατά ναζί «εκφυλισμένη τέχνη» και άλλα. Το ενδιαφέρον σε αυτό το βιβλίο είναι η μεθοδολογία του. Ο Καράβατος για να αναπτύξει ένα θέμα που τον απασχολεί θα περιδιαβαίνει ως flaneur σε πολλά, σε πρώτη ανάγνωση μικρού ενδιαφέροντος στοιχεία, για να τα «δέσει» στη συνέχεια στο κεντρικό νήμα του κειμένου του. Με αυτόν τον τρόπο πέρα από τη συλλογή εξαίρετων πληροφοριών η ανάγνωση της συλλογής είναι και ένα ευχάριστο παιχνίδι γνώσεων.
Θανάσης Μήνας, Για τον Pynchon, Πόλις
Ο Πίντσον θεωρείται ένας από τους πιο δύσκολους λογοτέχνες της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας. Η μικρή ομάδα των πιντσονιστών στην Ελλάδα έχει συμβάλλει στο να αναδειχτεί ένας cult συγγραφέας , όπως και στον υπόλοιπο κόσμο. Ο Θανάσης Μήνας ξεκλειδώνει σε αυτό το βιβλίο τα μυθιστορήματα του Πίντσον καθώς και είναι ένας από τους πρώτους θαυμαστές και σχολιογράφους του περίφημου αμερικανού και δυσθεώρητου συγγραφέα. Τα δοκίμια αυτής της μικρής συλλογής δημοσιευμένα στην αρχή στον ιστότοπο www.thezone.gr εμφανίζονται εδώ επεξεργασμένα και αναθεωρημένα. Ο Μήνας δεν κάνει βιογραφία αλλά ούτε και απλώς κριτικές στα βιβλία του Πίντσον. Προχωρά στο βάθος του πιντσονικού κόσμου, αναζητώντας καταβολές, συνάφειες και παραλληλίες με τους υπόλοιπους μεγάλους συγγραφείς του σύγχρονου αμερικανικού λογοτεχνικού κανόνα (Φίλιπ Ροθ, Κόρμακ ΜκΚάρθι, Ντον Ντελίλο) αλλά και τους παλιότερους αυτούς που καθόρισαν εν μέρει τη λογοτεχνική κουλτούρα του Πίντσον( Μαρκές, Όργουελ, Σάλιντζερ, beat ποιητές κ.ά).
Τα βιβλία του Πίντσον διακρίνονται για την πολυσημία και τον όγκο τους. Τα περισσότερα έχουν πολιτικές προεκτάσεις, αναφορές στην σύγχρονη Αμερική, στη διεκτραγώδηση του αμερικανικού ονείρου αλλά και στην αντικουλτούρα του ΄60, τους beat, τη συνωμοσιολογία, τον εφιάλτη του ψηφιακού κόσμου, την αλόγιστη και κακή χρήση της επιστήμης. Ο Μήνας ανιχνεύει τις φιλοσοφικές όσο και επιστημονικές θεωρίες που κατά καιρούς επηρέασαν τον Πίντσον , οι οποίες μα διάφορους τρόπους ενυπάρχουν στο έργο του. Ξεχωριστά κεφάλαια αφορούν στον Richardt Farina, αδελφικό φίλο του Πίντσον που ο θάνατός του τον επηρέασε στη δημιουργία του και στον David Foster Wallace, για τον οποίον ο Πίντσον υπήρξε πνευματικός μέντορας.
Esme Weijn Wang, Όλες μου οι σχιζοφρένειες, μτφρ: Δέσποινα Αντωνοπούλου, Γιάννης Ζέρβας, ΆΓΡΑ
Μη φοβηθείτε τον τίτλο. Δεν είναι ένα βιβλίο για ειδικούς αλλά ένα λογοτέχνημα με ειδικό θέμα, την πολλαπλότητα της σχιζοφρένειας. Η συγγραφέας βραβευμένη με αρκετά λογοτεχνικά βραβεία περιγράφει στιγμιότυπα, εικόνες, σκέψεις, γεγονότα από την ζωή της με την σχιζοφρένεια. Διηγείται πώς γίνεται το μυαλό της να είναι κόλαση, πως χάνεται σε ένα θεοσκότεινο δωμάτιο νομίζοντας ότι τα πόδια της είναι άγκυρες. Μιλάει για το πως η σχιζοφρένεια συρρικνώνει την πραγματικότητα προς όφελος της δικής της εσωτερικής λογικής. Το πως ο σχιζοφρενής μεταπηδάει σε μια δική του πραγματικότητα σε ένα μη ανθρώπινο περιβάλλον. Στα κείμενά της, χωρίς χρονολογική σειρά, εξετάζει τις επιπτώσεις της ψύχωσης στη ζωή της, την αμφιθυμία της μητρότητας, τις τραυματικές εμπειρίες από τους διάφορους ακούσιους εγκλεισμούς, την καταφυγή στον μυστικισμό , το θέμα της «εναισθησίας» – το πόση επίγνωση έχει της κατάστασής του ο/η ασθενής. Αλλά υπάρχει και η υπόλοιπη ζωή της, η κοινωνική: μαθήματα, παιδικά χρόνια που αργότερα ερμηνεύονται διαφορετικά, Πανεπιστήμιο, ανθρώπινες σχέσεις, ελλείμματα στις δεξιότητες, οι εμπειρίες από ομιλίες της σε σχολεία για το στίγμα της ψυχικής διαταραχής κ.τ.λ. Το πιο σημαντικό είναι το πως τα γράφει όλα αυτά, ενώ έχει πλήρη συναίσθηση ποια είναι η κατάστασή της εντούτοις αφηγείται λες και γράφει διηγήματα για κάποιον άλλον εαυτό. Είναι ένα βιβλίο για όσους μιλούν για τους σχιζοφρενείς σα να ήταν πεθαμένοι ενώ είναι ζωντανοί.
Και τρία διαφορετικά στην κατηγορία του «παραβατικού» πολιτισμού
Δημήτρης Φύσσας, Αυστηρώς Ακατάλληλον. Προγράμματα Αθηναϊκών Κινηματογράφων Σεξ, εκδόσεις ΑΩ
Πρόκειται για ένα βιβλίο εκδομένο το 1994, εξαντλημένο, το οποίο επανεκδόθηκε επαυξημένο. Ο συγγραφέας ρέκτης πληροφοριών για το άστυ καταγράφει τους κινηματογράφους και κυρίως τα προγράμματα ταινιών σεξ/πορνό που είχαν αποτελέσει ένα πολιτιστικό γεγονός στα τέλη της δικτατορίας και τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης. Το φαινόμενο της «τσόντας» (εξ ου και σινεμά τσοντάδικο), δηλαδή προβολή μικρής διάρκειας πορνό ενδιάμεσα της ταινίας που επισήμως έπαιζε το σινεμά πριν το ψηφιακό πορνό ήταν διαδεδομένη σε όλη την Ελλάδα. Ήταν ένα κίνημα «μυστικό» που όμως το γνώριζαν όλοι και το επισκέπτονταν όλοι οι άρρενες. Το βιβλίο επέχει θέση ντοκουμέντου για μια εποχή.
Διδασκάλου Ιππότη Χασάν Μπαχρή, Οι χασισοπότες, Αλεξάνδρεια
Ο συγγραφέας Χασάν Μπαχρή, δάσκαλος γαλλικών αλλά και αστυνομικός επιθεωρητής στην Αίγυπτο θέλησε να καταγράψει τον κόσμο των Οθωμανών χασισοποτών της εποχής. Επισήμως το βιβλιαράκι αυτό θα χρησίμευε ως προειδοποίηση από τους κινδύνους του χασίς, στην πράξη όμως είναι μια λεπτομερής καταγραφή ενός τμήματος του λαϊκού πολιτισμού των οθωμανικών πόλεων, λίγο πριν την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας. Πολύ ενδιαφέρον το κομμάτι που αναλύεται τι είναι ο «νταλκάς» (καμία σχέση με τον καυμό), η βύθιση δηλαδή της σκέψης σε έναν ωκεανό δίχως όρια, όπου παραδέρνει σαν να τη χτυπούν κύματα. Οι νταλκάδες είναι διαφορετικοί ανάλογα και με την κοινωνική θέση του ανθρώπου. Παρατίθενται πολλά στοιχεία της υποκουλτούρας του χασίς και πολύ όμορφα χασικλίδικα τραγούδια, τα οποία διανθίζουν μαζί με φωτογραφίες αυτή την ωραία έκδοση.
Λένα ΚαλαΪτζή- Οφλίδη, Τα πατσατζίδικα της Ανατολής στη Θεσσαλονίκη της Δύσης, Επίκεντρο
Τι σχέση έχει η «ερωτική Θεσσαλονίκη» με τον πατσά ρωτήθηκε η συγγραφέας. Και η ίδια απάντησε: «ο πατσάς είναι μια απόδειξη χειροπιαστή του ερωτικού δεσμού της πόλης με την ανατολή». Το βιβλίο επανεκδόθηκε και ανανεώθηκε καθώς τα παραδοσιακά μαγαζιά του πατσά άρχισαν να κλείνουν ή να μεταλλάσσονται τα τελευταία χρόνια σε σύγχρονα εστιατόρια. Η συγγραφέας πιάνει την ιστορία από την αρχή , κυρίως από το εσωτερικό της Ανατολίας, όπου ο πατσάς ήταν το παραδοσιακό γεύμα των νομάδων την επόμενη του γάμου, με σκοπό την κάθαρση από την κρεπάλη της προηγούμενης νύχτας. Η καταγραφή είναι πλήρης, από τα λέσια (υπολείμματα των δερμάτων),στα ακροπαρασκευαστήρια, στην προπαρασκευή του πατσά, στους τρόπους μαγειρέματος και στο σερβίρισμά του. Στο τέλος υπάρχει ο χάρτης των σημερινών πατσατζίδικων στην πόλη μαζί με φωτογραφικό υλικό.