Ο Ελεύθεριος Μακεδόνας γράφει για το αφιέρωμα στον Armand Gatti (1924-2017) και την ταινία του ‘L’Enclos’ [‘Έγκλειστοι’] (1961)
Μετά την ταινία ‘1945’ του Ferenc Török, επιλέγουμε μία ακόμη με θέμα το Ολοκαύτωμα και το όνειδος του στρατοπέδου συγκέντρωσης: την ταινία ‘L’Enclos’ [‘Έγκλειστοι’] (1961), του Armand Gatti, στο πλαίσιο του αφιερώματος που του γίνεται στο φετινό Φεστιβάλ. Όπως θα φανεί από την παρουσίαση της ταινίας, η οπτική τού Gatti είναι αρκετά διαφορετική από αυτήν του Török: ενώ ο Török εισάγει περισσότερα συμβολικά-ποιητικά στοιχεία στην ταινία του – κεφαλαιοποιώντας σε σημαντικό βαθμό την εντυπωσιακή ασπρόμαυρη φωτογραφία τού συνεργάτη του Elemer Ragalyi – καθιστώντας την έτσι πιο ενδιαφέρουσα από κινηματογραφική άποψη, ο Gatti υποκινείται περισσότερο από ιδεολογικούς παράγοντες και φτιάχνει ένα συγκινητικό μεν, – αλλά πιο επίπεδο κινηματογραφικά, – αντιπολεμικό δράμα.
Η πλοκή. Ο διοικητής ενός Γερμανικού στρατοπέδου συγκέντρωσης κι ο υφιστάμενός του αποφασίζουν να εγκλείσουν σε ένα μικρό υπαίθριο περίφρακτο χώρο δύο κρατούμενους, το σκληροτράχηλο Γερμανό πολιτικό κρατούμενο Καρλ και τον Εβραίο Δαυίδ. Υποπτεύονται, ότι ο Καρλ γνωρίζει λεπτομέρειες για μία μυστική οργάνωση κρατουμένων, η οποία εικάζουν ότι δρα εντός του στρατοπέδου. Μετά την άρνηση του Καρλ να δώσει οποιαδήποτε πληροφορία στις αρχές του στρατοπέδου και στην Γκεστάπο, τον ρίχνουν μέσα στο λασπωμένο περίφρακτο χώρο και θέτουν στο Δαυίδ το εξής δίλημμα: εάν μέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες δεν έχει σκοτώσει τον Καρλ, τότε θα θανατωθούν και οι δυο τους.
Kapo. Από την έναρξή της, η ταινία επιλέγει ως βασικό της φιλοσοφικό άξονα τα διλήμματα ζωής-θανάτου και Εαυτού-Άλλου, τα οποία με περίτεχνο τρόπο έθεταν διαρκώς με αδυσώπητο τρόπο στα θύματά τους οι επαγγελματίες σαδιστές των στρατοπέδων συγκέντρωσης.
Οι ρακένδυτοι κρατούμενοι δουλεύουν στο λατομείο, υπό το άγρυπνο βλέμμα και τους άγριους ξυλοδαρμούς των Κάπο.[1] Το γεμάτο πέτρες καρότσι μίας δυάδας κρατουμένων πέφτει, λόγω της απροσεξίας ή της κούρασης του ενός από τους δύο. Ο Κάπο, υπό την επίβλεψη του Γερμανού αξιωματικού, απευθύνεται στον έντρομο δεύτερο κρατούμενο και τον παρακινεί να τιμωρήσει τον υπεύθυνο συνάδελφό του, διότι δεν σεβάστηκε το δικό του μόχθο, ούτε τους πολύτιμους πόρους τού Λάγκερ.[2] Πράγματι, ο κρατούμενος αρχίζει να ξυλοκοπάει αλύπητα το συνάδελφό του, μέχρι που τον σκοτώνει. Τότε, ο Κάπο τον σκοτώνει κι αυτόν, σπρώχνοντάς τον στον γκρεμό του λατομείου.
Την ίδια στρατηγική εφαρμόζουν οι αρχές τού στρατοπέδου για να εξολοθρεύσουν τον Καρλ. Όπως είναι γνωστό, για λόγους οικονομίας στον αριθμό του χρησιμοποιούμενου προσωπικού των SS, το οποίο κανονικά ήταν υπεύθυνο για τη διοίκηση και την επίβλεψη των στρατοπέδων συγκέντρωσης, οι Ναζί χρησιμοποίησαν τη λεγόμενη μέθοδο της “αυτο-διαχείρισης των κρατουμένων”: από τις τάξεις των ίδιων των κρατουμένων επέλεγαν τα πιο κακοποιά κι εγκληματικά στοιχεία – μεταγενέστερα και πολιτικούς κρατούμενους – και τους επιφόρτιζαν με τα καθήκοντα της επίβλεψης των στρατοπέδων και της επιβολής τής τάξης. Εκχωρώντας τους μικρο-προνόμια, απαραίτητα για την επιβίωση στις βάρβαρες συνθήκες του στρατοπέδου – μεγαλύτερες μερίδες φαγητού, τσιγάρα, πιο ζεστά ρούχα κλπ. – οι Κάπο είχαν μετατραπεί σε βίαιους σαδιστές και στυγερούς δολοφόνους, σχηματίζοντας μία ολόκληρη δεύτερη ιεραρχία τρόμου, παράλληλη με αυτήν των SS.
Για το φαινόμενο των Κάπο, το οποίο είναι κατά την άποψή μας και το βασικό φιλοσοφικό θέμα της ταινίας, ο Πρίμο Λέβι έχει γράψει: “Οι προνομιούχοι Εβραίοι αποτελούν ένα θλιβερό και αξιοπρόσεκτο ανθρώπινο φαινόμενο. Σ’ αυτούς συγκλίνουν οι αταβιστικές δυστυχίες, οι δυστυχίες του παρελθόντος και του παρόντος και η μακριά ιστορία της εχθρότητας απέναντι στον ξένο που δημιουργούν τέρατα αντικοινωνικότητας και αναισθησίας”.[3]
Ο Armand Gatti υπήρξε μία σημαντική μορφή στο χώρο του γαλλικού θεάτρου και κινηματογράφου τού 20ού αιώνα. Η συγκεκριμένη ταινία ήταν η πρώτη του και βραβεύτηκε με το δεύτερο βραβείο καλύτερου σκηνοθέτη, στο 2ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Μόσχας, το 1961.
Στους “Έγκλειστους” ο Gatti δεν κρύβει τις αριστερές και ουμανιστικές καταβολές του. Ο κεντρικός του ήρωας, ο Καρλ, δεν είναι Εβραίος, αλλά ένας Γερμανός αντιφρονών, ένας πολιτικός κρατούμενος, που περιφέρεται από στρατόπεδο σε στρατόπεδο, επί έντεκα συναπτά χρόνια. Ο ίδιος ο Gatti υπήρξε αντιστασιακός κι επομένως η επιλογή τού Καρλ ως βασικού ήρωα δεν είναι καθόλου τυχαία. Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: ο ναζισμός υπήρξε ένα φαινόμενο πρωτίστως πολιτικού χαρακτήρα και υπήρξαν ακόμη κι εντός της Γερμανίας πολιτικά συνειδητοποιημένοι άνθρωποι, οι οποίοι αντιστάθηκαν με όλες τους τις δυνάμεις.
Ως προς τα απειράριθμα ηθικά διλήμματα, με τα οποία έρχονταν ανά πάσα στιγμή οι έγκλειστοι των στρατοπέδων συγκέντρωσης, ο Gatti, υπό το προσωπικό του ιδεολογικό πρίσμα, δείχνει να πιστεύει στον Άνθρωπο και στην ικανότητά του, ακόμη κι υπό τις πιο ακραίες συνθήκες σωματικής και ηθικής κατάπτωσης, να επιδεικνύει το ‘ανθρώπινο’ πρόσωπό του, τη συμπόνια και την αλληλεγγύη του προς τον Άλλο: ο Δαυίδ, παρότι γνωρίζει, ότι εάν δεν σκοτώσει τον Καρλ, τον περιμένει ο βέβαιος θάνατος, διατηρεί το ηθικό του ανάστημα και οδηγείται τελικά στο θάλαμο αερίων.
Η εποχή κατά την οποία γυρίστηκε η ταινία ήταν τέτοια, που ενέπνεε ακόμη μεγάλο μέρος του πληθυσμού του πλανήτη με ιδανικά, αξίες, ουμανισμό. Παρότι ήδη, ο Πρίμο Λέβι είχε καταθέσει κάποια χρόνια πριν την προσωπική του εμπειρία γύρω από το πόση ‘αλληλεγγύη’ επιδεικνύουν στην πράξη οι περισσότεροι άνθρωποι, εφόσον βρεθούν στη θέση του κρατούμενου σε ένα (πραγματικό) στρατόπεδο συγκέντρωσης όπως το Άουσβιτς: “Αντιλαμβανόμαστε ότι όλα αυτά απέχουν πολύ από τη σχηματική εικόνα των καταπιεσμένων που ενώνονται, εάν όχι σε κοινή αντίσταση, τουλάχιστον για να υπομείνουν την κοινή δυστυχία. Δεν αποκλείεται να συμβαίνει έτσι όταν η καταπίεση δεν υπερβαίνει κάποιο όριο, ή ίσως όταν ο καταπιεστής, όντας άπειρος ή επιεικής, επιδείξει ανοχή ή ενθάρρυνση. Αλλά πιστοποιούμε ότι στις μέρες μας, στις χώρες οι οποίες δέχτηκαν εισβολή έχει δημιουργηθεί μία παρόμοια κατάσταση ανταγωνισμού και μίσους μεταξύ των καταπιεσμένων˙ και αυτό το ανθρώπινο φαινόμενο, όπως και πολλά άλλα, στο Λάγκερ εκδηλώθηκε με σαφήνεια ιδιαίτερα ωμή”.[4]
Απολαμβάνουμε το αντιπολεμικό, ουμανιστικό μήνυμα της ταινίας του Gatti, εντάσσοντάς την στο συγκεκριμένο ιστορικό και πολιτικο-ιδεολογικό πλαίσιο το οποίο τη γέννησε, όμως παραμένουμε καχύποπτοι απέναντι στον αγνό ενθουσιασμό και την πίστη τού Gatti στις δυνατότητες του ανθρώπου, εφόσον γνωρίζουμε πως έχει υπάρξει και τουλάχιστον μία φωνή σαν αυτή του Πρίμο Λέβι.
[1] Όρος αμφιλεγόμενης ετυμολογίας, – πολύ πιθανόν να προέρχεται από τη γερμανική λέξη Kameradschaftpolizei, – ο οποίος αναφέρεται στους κρατούμενους που επιλέγονταν ειδικά από τα SS, ως επιβλέποντες των στρατοπέδων.
[2] Γερμανικός όρος για το ‘στρατόπεδο’.
[3] Πρίμο Λέβι, Εάν Αυτό Είναι ο Άνθρωπος, Αθήνα, Άγρα, 2007, σ. 110.
[4] Λέβι, ό.π.