Ο τολμηρός Βέρντι και η Τραβιάτα (της Έλενας Χουζούρη)

Έλενα Χουζούρη.

«Η παρουσία της κ. Μ. Φλερύ στον πρωτεύοντα ρόλο της Βιολέτας έδωσαν εξέχοντα τόνο στην όλη παράσταση. Απόκτημα πολύτιμο για τη Λυρική Σκηνή η εκλεκτή αυτή καλλιτέχνις κατέχει πλούσια φωνή, άριστα δαμασμένη χάρις στην αλάνθαστη τεχνική του ιταλικού μπελκάντο και με άριστη ευχέρεια του τονισμού και των δυναμικών αποχρώσεων ….». Έτσι έκρινε την πρώτη Βιολέτα που το αθηναϊκό κοινό είδε και άκουσε στο Θερινό Θέατρο επί της πλατείας Κλαυθμώνος τον Αύγουστο του 1942, η μουσικοκριτικός της Καθημερινής   Ε. Νικολαίδου. Επρόκειτο για την πρώτη παράσταση της εμβληματικής όπερας του Βέρντι Η Τραβιάτα [Η παραστρατημένη] που ανέβασε η Εθνική Λυρική Σκηνή, στην οποία τους κεντρικούς ρόλους κρατούσαν η Μιρέιγ Φλερύ, ο Ν.Γληνός [Αλφρέντο] και ο Χ. Αθηναίος [Ζερμόν]. Την ορχήστρα της Λυρικής διεύθυνε ο Λ. Ζώρας. Από τότε έως τις φετινές παραστάσεις,[19-30 Νοεμβρίου], Η Τραβιάτα  έχει συμπεριληφθεί σε όλα σχεδόν τα ετήσια προγράμματα της ΕΛΣ. Ο ρόλος της Βιολέτας, από τους πιο απαιτητικούς  του μελοδράματος, άγγιξε την ερμηνευτική του τελειότητα όταν τον ερμήνευσε η  Μαρία Κάλλας, η οποία έκτοτε, αποτέλεσε και ένα μέτρο σύγκρισης, για τις καλλιτέχνιδες που ακολούθησαν μετά από αυτήν.  Έτσι, ο υποψιασμένος μουσικόφιλος αυτομάτως ίσως, προχωρεί σε συγκρίσεις. Αναμφισβήτητα η μοναδικότητα της ερμηνείας της κορυφαίας Ελληνίδας, δεν πρέπει να προκαλεί και υπερβολική αυστηρότητα ως προς την κριτική  σημερινών ερμηνευτριών, όχι όμως και να την παραβλέπει. Έτσι δεν μπορούμε να μην κρίνουμε ως αρκούντως μέτρια και κυρίως άνιση την ερμηνεία της Ρουμάνας υψιφώνου Έλενας Μοσούκ, την οποία είδαμε και ακούσαμε ως Βιολέτα, στην παράσταση της Λυρικής Σκηνής, στις 25 Νοεμβρίου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.  Η εντυπωσιακή, για μας,  ως προς τα σκηνικά και τα κοστούμια της παράσταση της Τραβιάτας , με υπογραφή του Ν. Πετρόπουλου, [κατ’ άλλους συμβατική ως προς την σκηνοθεσία και την σκηνογραφία ], δεν μπορούμε να πούμε ότι ευτύχησε ερμηνευτικά, στις 25 Νοεμβρίου. Πιθανόν  τα αποτελέσματα να ήταν διαφορετικά με τις  ερμηνεύτριες της Βιολέτας, των άλλων ημερομηνιών.  Λόγου χάριν, καλά λόγια ακούστηκαν για την Μυρτώ Παπαθανασίου. Στην παράσταση που είδαμε εμείς, εκείνος που πραγματικά ξεχώρισε και την έσωσε  ήταν ο Δημήτρης Πλατανιάς στον ρόλο του Ζερμόν, του πατέρα του Αλφρέδο. Αδύναμος φάνηκε και ο τενόρος Αντώνης Κορωναίος ως Αλφρέδος Ζερμόν. Συμπαθητικοί οι υπόλοιποι δεύτεροι και τρίτοι ρόλοι. Ικανοποιητική και η πολυμελής χορωδία της ΕΛΣ, η οποία όμως δεν περίμενε να χαιρετίσει στο τέλος της όπερας, αλλά έκανε, περιέργως πως, το δικό της φινάλε, στη λήξη της δεύτερης πράξης, δίνοντας σε κάποιους την εντύπωση  ότι το έργο είχε τελειώσει! Άχρωμη και χωρίς παλμό ακούστηκε η Ορχήστρα της ΕΛΣ υπό τη διεύθυνση του Λουκά Καρυτινού.

Ωστόσο, ανεξάρτητα από τις ερμηνείες που οι καλλιτέχνιδες και καλλιτέχνες του μελοδράματος, καταφέρνουν, Η Τραβιάτα δεν είναι μια απλή όπερα, αλλά σηματοδοτεί και την  αλλαγή  στο σύνολο του έργου του Βέρντι, και την  συνύπαρξη  λογοτεχνίας και μελοδράματος και την έντονη κριτική ματιά του κορυφαίου συνθέτη, όχι απλώς για τα πολιτικά τεκταινόμενα της χώρας του αλλά και για τα κοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής του. Πάνω απ’ όλα την ανεκτικότητα και την ουμανιστική και τολμηρή  ματιά του σε ό,τι αφορά τις γυναίκες εκείνες που σε μια απολύτως ανδροκρατούμενη κοινωνία τολμούν να μην ακολουθήσουν τον μόνο αποδεκτό, κοινωνικά, ρόλο, εκείνο της συζύγου και μητέρας, έστω κι αν στο τέλος καταστρέφονται. Βεβαίως ο Βέρντι βασίστηκε στο ρομαντικό αστικό μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου Δουμά, υιού, Η Κυρία με τις καμέλιες [εκδόθηκε το 1848] και την διάσημη πια μυθιστορηματική του ηρωίδα, Μαργαρίτα Γκωτιέ. Ήδη,  υιός Δουμάς  δεν είχε αντιμετωπίσει την, εκτός των κοινωνικών κανόνων της εποχής του, ηρωίδα του με τόσο αυστηρό και αρκούντως υποτιμητικό  [σεξιστικό θα λέγαμε σήμερα ενάμιση αιώνα μετά] τρόπο όσο την Κάρμεν του ο Προσπέρ Μεριμέ [εκδόθηκε το 1847]. Για τον Μεριμέ η «ελευθεριάζουσα» γυναίκα, και επί πλέον  τσιγγάνα [παραπομπή στο  «διαβολικό»  στοιχείο της τσιγγάνικης φυλής], φέρνει  την καταστροφή με την αυθάδη διεκδίκηση της ηδονής και της ελεύθερης επιλογής του ερωτικού συντρόφου. Το μότο άλλωστε του Παλλαδά από την Παλατινή Ανθολογία που είχε επιλέξει ο Μεριμέ για το μυθιστόρημά του είναι λαλίστατο για τις προθέσεις του. Γυνή, χόλος εστίν….»

Αντίθετα το μυθιστόρημα του Δουμά,  εκτός από ρομαντισμό , εμφορείται και από μια ηθική και κοινωνική ματιά, που δεν αφήνει εκτός τις κοινωνικές υποκρισίες των  παριζιάνων αστών καθώς και τις συμφεροντολογικές συμπεριφορές των στενόμυαλων κατοίκων  της γαλλικής   επαρχίας, των μέσων του 19^ου αιώνα.  Λέγεται ότι ο Γάλλος συγγραφέας εμπνεύστηκε την Μαργαρίτα του από την ζωή και τον τραγικό και πρόωρο θάνατο μιας πανέμορφης νεαρής, της Μαρί Ντυμπλεσσί, που έρχεται πάμφτωχη από την επαρχία στο Παρίσι, μόλις στα δεκατέσσερα της , για να κατακτήσει σε λίγα χρόνια τον εύπορο ανδρικό παριζιάνικο πληθυσμό και να κατορθώσει να συνάψει σχέσεις με υψηλά ιστάμενα πρόσωπα από όλους τους χώρους, μη του Δουμά εξαιρουμένου.

Ωστόσο, με τη σειρά του ο Βέρντι έδωσε μια ευρύτερη διάσταση στην δική του ηρωίδα. Τελικά, όχι μόνον την αθωώνει αλλά επιπλέον την εξυψώνει ηθικά και κοινωνικά απέναντι στην μικροαστική, υποκριτική, κυνική ηθική του πατέρα Ζερμόν, και στην κοντόφθαλμη εγωπάθεια του Αλφρέδου. Ακόμα, αποδεχόμενος ο συνθέτης, ότι η εκπόρνευση της Βιολέττας οφείλεται στο ότι δεν καταφέρνει  να ξεφύγει από τη διαφθορά της μεγαλούπολης, την μετατρέπει, σύμφωνα και με τον μελετητή Ζυλ ντε Μαν, σε σύμβολο κοινωνικού αποκλεισμού, άρα  εξαιρετικά σύγχρονη.  Η αντιμετώπιση αυτή της Βιολέττας,  είναι σύμφωνη  τόσο με την ζωή όσο και με τις γενικότερες ουμανιστικές  πεποιθήσεις του Βέρντι. Δεν είναι τυχαίο ότι επέλεξε να ζήσει επί 17 ολόκληρα χρόνια, έως να την παντρευτεί, με την διάσημη τότε υψίφωνο, Τζουτζεπίνα Στρεπόνι, η οποία εκτός του ότι ασκούσε το ανυπόληπτο επάγγελμα της τραγουδίστριας της όπερας, είχε και δύο εξώγαμα παιδιά. Όμως, ο ουμανιστής, ανοιχτόμυαλος και γενναιόδωρος   Βέρντι δεν έδινε καμιά σημασία στα κακοήθη σχόλια. Αλλά και το πρώτο ανέβασμα της Τραβιάτας- η πρεμιέρα δίνεται στη Ρώμη στις 19 Ιανουαρίου 1853- δεν προκαλεί λιγότερες αντιδράσεις. Διότι ο Βέρντι, για πρώτη φορά στα οπερατικά δεδομένα, τολμά να ανεβάσει επί σκηνής  τη ζωή μιας «εταίρας», η οποία πάσχει από την επάρατο και κοινωνικά στιγματισμένη νόσο της εποχής,  την φυματίωση,  και επί πλέον να την εξυψώσει! Μ’ άλλα λόγια,  ο Βέρντι  με την Τραβιάτα  τοποθετεί έναν μεγάλο καθρέφτη μπροστά στο  κοινό και το προκαλεί να δει μέσα σ’ αυτόν τον εαυτό του. Μάλιστα, για να είναι ακόμη πιο πειστική αυτή η κοινωνική αναπαράσταση των αστικών ηθών και νοοτροπιών, ο συνθέτης απαιτεί γραπτώς η όπερα του να παρασταθεί με σύγχρονα ρούχα. Πρόθεσή του Βέρντι, όπως σημειώνει και ο μουσικολόγος Νίκος Α. Δοντάς, «ήταν η κοινωνική καταγγελία, επιλογή η οποία εντάσσεται στο πλαίσιο μιας νέας εποχής ουμανισμού». Άλλωστε ο Βέρντι είχε δηλώσει πρόθυμος να αναλάβει την ευθύνη για τις αντιδράσεις του κοινού καθώς και να πείσει τις εφημερίδες να δημοσιεύσουν  τους λόγους της επιλογής του. Ωστόσο οι αντιδράσεις  φτάνουν στο σημείο, να λογοκριθεί η όπερα στην Βενετία, και να την  υποδεχθούν στην βικτωριανή και άκρως πουριτανική Αγγλία με δημοσιεύματα που μιλούν για τα «σάπια και χυδαία αίσχη του έργου». Μπροστά στις τόσες αντιδράσεις ο Βέρντι αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να κάνει κάποιες αλλαγές, όπως π.χ  να μεταφερθεί χρονικά η υπόθεση του έργου στον 17^ο αιώνα. Ωστόσο, ακόμα και μ’ αυτές τις αλλαγές,  Η Τραβιάτα δεν έπαψε να διατηρεί τον πρωτοποριακό της χαρακτήρα, και τον διάχυτο ουμανισμό της, στοιχεία που την κάνουν  διαχρονική  και, εν πολλοίς,  πάντα επίκαιρη.