από τον Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Η βιογραφία των Grigoris Jousdanis και Peter Jeffreys Κωνσταντίνος Καβάφης. Ο άνθρωπος και ο ποιητής, μετάφραση Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδόσεις Μεταίχμιο, έρχεται πενήντα χρόνια μετά την αντίστοιχη του Robert Lidedell και ανήκει, όπως ήταν αναμενόμενο, σε έναν καινούργιο κόσμο, τον κόσμο του 21ου αιώνα. Έχουν μεσολαβήσει η τεράστια καινούργια βιβλιογραφία, όπως αξιοποιείται στο κριτικό και ερμηνευτικό μέρος της έρευνας των βιογράφων, και το Αρχείο Καβάφη, όπως άνοιξε σε αναπεπταμένη θέα τα λίγα τελευταία χρόνια.
Οι συντάκτες, αμφότεροι ελληνικής καταγωγής και με ευδόκιμη πανεπιστημιακή καριέρα στις ΗΠΑ, ξετυλίγουν τη ζωή του Καβάφη κατά θεματικές ενότητες που έχουν να κάνουν τόσο με τον βίο όσο και με το έργο, πλην όχι κατά την παραδεδομένη χρονολογική σειρά. Έχοντας μελετήσει εξονυχιστικά τις πηγές του Αρχείου, πιστεύουν πως ο Καβάφης παραμένει ένα πρόσωπο που δεν έχει πάψει να ζητάει την ανακάλυψή του, παρά τα όσα έχει ήδη φέρει η είσοδός του στη διεθνή σκηνή. Μπαίνοντας στο κέντρο της προσοχής τους, ο Καβάφης τοποθετείται σε δύο ρόλους. Στον ρόλο τον οποίο του αποδίδει η γραφή του, αυτός είναι ο Κ. Π. Καβάφης, και στον ρόλο τον οποίο αναζητεί επισταμένως η βιογραφική του διερεύνηση – αυτός είναι ο ρόλος του ανθρώπου και του Κωνσταντίνου. Στην πραγματικότητα οι βιογράφοι ενοποιούν τα δύο ξεχωριστά επίπεδα και αυτό αποτελεί και το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της δουλειάς τους.
Η καθημερινή, η επαγγελματική, η οικογενειακή και η ερωτική ζωή του Καβάφη δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Περιπλανήθηκε από το Λονδίνο στην Αλεξάνδρεια, από την Αλεξάνδρεια στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί ξανά στην Αλεξάνδρεια, για να δουλέψει ως άσημος υπάλληλος γραφείου και πάντοτε με ένα οικονομικό σφίξιμο. Στριμώχτηκε μαζί με τα πολλά αδέλφια του στα οικονομικά, ζώντας μαζί τους το χαμένο μεγαλείο των ακμαίων εμπορικών χρόνων του πατέρα του στο Λίβερπουλ, μια επιβάρυνση και μια διάψευση την οποία κανείς τους δεν χώνεψε και δεν απέβαλε ποτέ. Ερωτικά ο Καβάφης επίσης δεν κατάφερε ποτέ να ορθοποδήσει. Μολονότι είχε την τόλμη να διεκδικήσει την ομοφυλοφιλία στα ποιήματά του, πηγαίνοντας πιο μακριά και από συγγραφείς όπως ο Φόρστερ, και ανοίγοντας τον δρόμο για τη συγκρότηση του αντίστοιχου λογοτεχνικού πεδίου (αυτά τα λέμε με την άνεσή μας μόνο σήμερα), ο ίδιος και ο ένας εκ των αδελφών του υπέφεραν τα μάλα κοινωνικά λόγω του ερωτικού τους προσανατολισμού.
Μεγαλώνοντας, ο Καβάφης εγκατέστησε όλα τα προηγούμενα στην καρδιά του ως πηγή μόνιμης θλίψης, την οποία ένιωσε, όντας πλέον μεσήλικος, ότι θα μπορούσε να σβήσει, ή εν πάση περιπτώσει να καταπραΰνει, μόνο αφιερώνοντας τον εαυτό του στην τέχνη της ποίησης: εκεί έσπρωξε όλες τις φιλοδοξίες και τις προσδοκίες του, εκεί εναπόθεσε ολόκληρη την ύπαρξή του. Σε αυτό το σημείο οι δύο βιογράφοι δεν θα εγκαταλείψουν την εξιστόρηση της ζωής του, αλλά θα επιστρέψουν στα ποιήματα της καβαφικής ωριμότητας, οδεύοντας από τους παλαιότερους δραματικούς μονολόγους στην ποίηση των αφανών λεπτομερειών της ελληνιστικής ιστορίας. Αντί, λοιπόν, για τον ατομικό πόνο και για το ατομικό ρίγος ενός ακόμα ρομαντικού ποιητή, όπως μετά βδελυγμίας θα τον κατονόμαζε ο Καβάφης, στην Αλεξάνδρεια ή στην Ελλάδα των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα, ιδού αίφνης το πολιτισμικό μωσαϊκό, η εγγενής μεταβατικότητα και ο εκλεκτισμός της ελληνιστικής περιόδου – μια παρήγορη παραλληλία, μια εύλογη διέξοδος και ένας φιλόξενος τόπος για τις νέες ποιητικές κατακτήσεις.
Και να που το βιογραφικό σχεδίασμα και σχήμα των Grigoris Jousdanis και Peter Jeffreys έρχεται να κλείσει, ενισχύοντας τον σκληρό πυρήνα του: ο ώριμος Καβάφης θα ταυτιστεί απόλυτα με την τέχνη του και θα υπερασπιστεί την επιλογή του παντί τρόπω – με τις απροκάλυπτες, αφόρητες πιέσεις τις οποίες ασκεί για δημοσιότητα, με το θέατρο λόγου και χειρονομιών το οποίο έστηνε κάθε τόσο στο σπίτι του για τους θαυμαστές του, με την πολιτική αποσιώπησης και αποκλεισμού της οποιασδήποτε αρνητικής κριτικής και αντίδρασης, με την απάλειψη κάθε προσωπικότερης, εξομολογητικής και συνάμα εξωστρεφούς διάθεσης για τις εσώτερες ανησυχίες και επιδιώξεις του, ακόμα και με την άρνησή του να μεταφραστεί στα αγγλικά, όπως κατ’ επανάληψη του ζήτησε ο Φόρστερ.
Τι κι αν όλα αυτά άρχισαν από ένα σημείο και μετά να μεταδίδουν την εικόνα ενός μονήρους, παντελώς αδιάφορου και εγωκεντρικού προσώπου; Το γεγονός ότι ο ποιητής θα στήσει βιβλιοδετείο στο σπίτι του, για να ελέγχει κεντρικά την παραγωγή και τη διανομή των αντιτύπων των ποιημάτων του, σαν απόλυτος κύριος του χώρου του, δείχνει γιατί οι δύο βιογράφοι δεν είναι ούτε ανεκδοτολογικοί ούτε αυθαίρετοι με το σχήμα τους για τον Καβάφη: η στροφή στη ζωή του γίνεται ένα με το απαύγασμα της ποιητικής του διαδρομής, με την επικοινωνιακή και τεχνική διοργάνωση των μεθόδων διάδοσης και προβολής της και με το καταστάλαγμα του δημόσιου και του καλλιτεχνικού ειδώλου του. Το τίμημα που χρειάστηκε να πληρώσει δεν ήταν μικρό`φαντάζει, αντιθέτως, τεράστιο, αλλά ας ζυγίσουμε όσα συνεισέφερε με την καταβολή του. Ας αξιολογήσουμε αναλόγως και τη νεότευκτη βιογραφία του, που έχει αξιοποιήσει ένα ιδιαιτέρως κρίσιμο τμήμα από τα ευρήματα των καβαφικών σπουδών μέχρι να φτάσει στην ιστορία της, η οποία μπορεί να μην είναι μυθοπλαστική, είναι, όμως, ένα οιονεί μυθιστόρημα, ενταγμένο στην παράδοση των αγγλοσαξονικών βιογραφιών. Από τα πρόσωπα του βιβλίου, κρατώ τη Ρίτα Σεγκοπούλου – για τη δια βίου αφοσίωσή της στον Καβάφη μα και για τη σκιαγράφησή της ως κριτικού και ως εν δυνάμει πρώτου βιογράφου του. Έπαινος αφειδώλευτος στον Μιχάλη Μαρκόπουλο για τη μετάφρασή του.
Grigoris Jousdanis και Peter Jeffreys, Κωνσταντίνος Καβάφης. Ο άνθρωπος και ο ποιητής, μετάφραση Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδόσεις Μεταίχμιο
