Μικρά κριτικά- Ιστορικές αφηγήσεις (της Μαριζας Ντεκάστρο)

Δύο βιβλία (των Βασίλη Κρεμμυδά και Βησσαρίας Ζορμπά-Ραμμοπούλου) που αναφέρονται στην ιστορία και απευθύνονται σε παιδιά.

Βασίλης Κρεμμυδάς, Εσύ, πώς έζησες μικρός, παππού; Παραμύθι για την Κατοχή, εκδ. Τυπωθήτω, 2014

Ο Βασίλης Κρεμμυδάς, ιστορικός και ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, καταγράφει στο βιβλίο Εσύ, πώς έζησες μικρός, παππού; όσα συζητήθηκαν μεταξύ ενός παππού και των παιδιών της οικογένειάς του για την Κατοχή. Ήταν ας πούμε  ένα χειμωνιάτικο παιδικό ‘σεμινάριο’. Αφετηρία των συζητήσεων ήταν οι προσωπικές εμπειρίες του παππού, οι οποίες ελεύθερα, ίσως και λίγο άναρχα, παρουσίαζαν όψεις της Κατοχής και συσχέτιζαν μέσα από σύντομα περιστατικά την μεγάλη Ιστορία με το σήμερα.

Ο εμψυχωτής του ιδιότυπου αυτού σεμιναρίου δεν περιορίστηκε στις εμπειρίες του από την εποχή του πολέμου (τι έτρωγαν, αν πήγαιναν στο σχολείο, με τι έπαιζαν, πού κρύβονταν, αν φοβούνταν, κ.ά.). Στην αφήγησή του αναφέρει όσα ιστορικά γεγονότα κρίνει απαραίτητα για να την τεκμηριώσει.

Μέσα από τις διηγήσεις του αφηγητή, η Ιστορία, που πολλές φορές μοιάζει με μυθιστόρημα ή παραμύθι, διατηρεί τα χαρακτηριστικά που την προσδιορίζουν (χρόνος, αλληλουχίες, αίτια), γίνεται πραγματική και φαίνεται να μας αφορά αφού βρίσκει ερείσματα σε τωρινές σκέψεις.

Ο παππούς ανασύρει λοιπόν αποσπασματικές αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια, που δίνουν λαβή για να ξεπηδήσουν πολλές ακόμα, να γεννήσουν ερωτήματα από το ακροατήριο και να ξεστρατίσουν τη συζήτηση, όχι αναίτια, οδηγώντας σε άλλες συνιστώσες του κυρίου θέματος.

Ο Βασίλης Κρεμμυδάς δεν διδάσκει πλέον, αλλά το μικρόβιο και οι προβληματισμοί για το ‘πώς’ δεν τον έχουν εγκαταλείψει. Γιατί ποια μπορεί να είναι η κρυμμένη ιδέα αυτής της αφήγηση αν όχι το ‘πώς μιλάς στα παιδιά για την Ιστορία’; Θέλει να ταχτοποιήσει στο μυαλό των παιδιών κάθε ηλικίας τη γνώση που εγκιβωτίζει άναρχα αναρίθμητες πληροφορίες από βιβλία ακούσματα και κουβέντες, ή να τα οδηγήσει να ψάξουν, να ρωτήσουν άλλους ηλικιωμένους και να σκεφτούν παραπέρα; Αν διάβασα καλά, καταλαβαίνω πως τείνει στο δεύτερο, δηλαδή σε μια ανοιχτή παιδαγωγική για τη διδασκαλία, την τυπική αλλά και την άτυπη όπως στο βιβλίο του.

Και για να μην την αφήσει μετέωρη τη διανθίζει, συνήθως στο τέλος κάθε συνάντησης, με στιγμιότυπα από τις τάξεις που δίδαξε και σκέψεις σχετικές με τη διδακτική. Την ίδια γραμμή ακολουθεί σε όλα τα παιδικά βιβλία του των εξαιρετικών εκδ. Τυπωθήτω (Ο θείος από την Αμερική, 2012 –μετανάστευση- και ‘…Ώρα καλή στην πρύμνη σου κι αέρας στα πανιά σου…’ 2010- καράβια και ταξίδια).

Τελικά είναι τα βιβλία του Βασίλη Κρεμμυδά παιδικά; Θα ’λεγα πως περισσότερο παρουσιάζουν τρόπους να μιλήσεις στα παιδιά για την Ιστορία. Ως δασκάλα, θα τα ήθελα για να ξεφύγω από την γραμμική διδασκαλία της σχολικής ιστορίας. Ως ενήλικη για να τα διαβάσω παρέα με παιδιά και να τα συζητήσω μαζί τους.

Μ. Ντ.

Βησσαρία Ζορμπά-Ραμμοπούλου, Το καλοκαίρι των Αβάρων, εκδ. Κέδρος, 2016

Το παραμελημένο μυθοπλαστικά Βυζάντιο, ήρθε πάλι στην επικαιρότητα με το νεανικό ιστορικό μυθιστόρημα Το καλοκαίρι των Αβάρων. Με δυο λόγια, η συγγραφέας παρουσιάζει την κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Αβάρων, το 626 επί βασιλείας Ηρακλείου, μέσα από τις περιπέτειες τριών ορφανών τα οποία καταφεύγουν σε ένα ορφανοτροφείο της πόλης, κρύβουν μία συνομήλικη και πιθανή ατάσκοπο, ανακαλύπτουν μια πλεκτάνη και βοηθούν τελικά να αποδοθεί δικαιοσύνη. Στο μυθιστόρημα περιγράφονται δυνατά η αγωνία και η απελπισία των πολιορκημένων, άλλοτε η μοιρολατρία και άλλοτε η γενναιότητά τους, οι πολιτικοί και οι στρατιωτικοί σχεδιασμοί και δίνεται εξαιρετικά ζωντανά η τρομαχτική καθημερινότητα που ζουν.

Θα σταθούμε σε δύο ζητήματα που επανέρχονται συστηματικά στα βιβλία για παιδιά: Το πρώτο, κατά πόσο η ιστορία που αφηγείται το μυθιστόρημα είναι πιστευτή με τους ήρωες να έχουν τη δυνατότητα ανάληψης δράσης σε συνθήκες σαν κι αυτές που περιγράφονται. Νομίζω πως από αυτή την άποψη το μυθιστόρημα είναι επιτυχημένο. Πράγματι οι ήρωες θα μπορούσαν να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους και όλα όσα αναλαμβάνουν είναι στα μέτρα τους.

Το δεύτερο αφορά τα γνωστά σε όλους πραγματολογικά στοιχεία που είναι απαραίτητα ώστε το μυθιστόρημα να τοποθετηθεί σωστά στο χρόνο (περιγραφές χώρων, συνήθειες, αντιλήψεις, λέξεις και εκφράσεις από το γλωσσικό ιδίωμα της εποχής).  Δεν υπάρχει ιστορικό μυθιστόρημα χωρίς αυτά. Το ζήτημα είναι να βρεθεί το μέτρο που θα βοηθήσει στην ανάπλαση και την αιτιολόγηση  των γεγονότων. Στα βιβλία για παιδιά, τα πραγματολογικά είναι συχνά υπερβολικά πολλά επειδή κατά τους συγγραφείς οφείλουν να επιτελέσουν και ένα ‘διδακτικό σκοπό’. Στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα τα επεξηγηματικά χωρία που αναφέρονται στα πολιτικά και τα στρατιωτικά ζητήματα της περιόδου θα μπορούσαν να είναι λιγότερο αναλυτικά και πιο σύντομα, ώστε να μην κουράζουν και να μην διακόπτουν τη δράση.

Το καλοκαίρι των Αβάρων θυμίζει τα βυζαντινά μυθιστορήματα της Δέλτα; Όχι, σε καμιά περίπτωση. Η Ζορμπά-Ραμμοπούλου έγραψε ένα ενδιαφέρον μυθιστόρημα γεμάτο δράση που δεν διαπνέεται καθόλου από τον εθνικιστικό διδακτισμό της Δέλτα των αρχών του 20^ου αιώνα ή την πατριδολατρία άλλων συγγραφέων.

Μ. Ντ.