Της Βενετίας Αποστολίδου.
Η πρώτη φορά που μου κινήθηκε το ενδιαφέρον για τις φωτογραφικές απεικονίσεις της ανάγνωσης ήταν το 1998 όταν το ΕΚΕΒΙ είχε προκηρύξει έναν διαγωνισμό φωτογραφίας με θέμα «Λαθραναγνώστρια φωτογραφία». Έκτοτε, καθώς το ενδιαφέρον για την ανάγνωση μεγάλωνε ενώ παράλληλα φούντωνε και το διαδίκτυο με άπειρες φωτογραφίες σε ελεύθερη κυκλοφορία, ήρθαμε όλοι σε επαφή με μια μεγάλη ποικιλία φωτογραφιών με θέμα την ανάγνωση. Η αφορμή ωστόσο για το σημερινό θέμα δόθηκε από μια έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης με τίτλο Η ανάγνωση η οποία περιλαμβάνει εβδομήντα επτά φωτογραφίες από τη συλλογή του ΕΛΙΑ και εισαγωγή του Γιάννη Παπαθεοδώρου. Το βιβλίο με γοήτευσε και με χαροποίησε διότι στο σύνολό του (οι σπάνιες φωτογραφίες και η εξαιρετική εισαγωγή) επαναφέρουν το ερώτημα τι μας λένε για την ανάγνωση οι φωτογραφίες που δείχνουν ανθρώπους να διαβάζουν. Η απάντηση είναι ότι μας λένε πολλά αλλά γιατί και πώς; Ας δούμε πρώτα το γιατί. Οι φωτογραφίες με θέμα την ανάγνωση υπάρχουν στη διασταύρωση δύο σύνθετων πολιτισμικών πρακτικών: η φωτογραφία , με τα λόγια του Γρηγόρη Πασχαλίδη (Τα νοήματα της φωτογραφίας, 2012), είναι «μια σύνθετη μορφή συμβολικής επικοινωνίας ενταγμένη σε μια ευρεία ποικιλία κοινωνικών και θεσμικών πρακτικών, πολιτισμικών συμφραζομένων και διαδράσεων»∙ ο ορισμός όμως αυτός ταιριάζει γάντι και στην ίδια την ανάγνωση. Κατά συνέπεια, οι φωτογραφίες με θέμα την ανάγνωση διπλασιάζουν (ή πολλαπλασιάζουν;) το συμβολικό φορτίο της ανάγνωσης και κυρίως την τοποθετούν σε πλούσια υλικά, κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα.
Πώς μας μιλούν λοιπόν οι φωτογραφίες για την ανάγνωση. Ή, καλύτερα, τι έχουμε να τις ρωτήσουμε; Η έκδοση του ΜΙΕΤ μας δίνει μια πλούσια βάση για να πειραματιστούμε. Μας ενδιαφέρουν οι ταυτότητες των εικονιζόμενων αναγνωστών, τα κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα της ανάγνωσης όπως τεκμαίρονται από το περιβάλλον στο οποίο τοποθετούνται οι αναγνώστες, τη στάση του σώματός τους, το βλέμμα τους, το είδος του αναγνώσματος. Στο βαθμό όμως που κάθε φωτογραφία είναι, περισσότερο ή λιγότερο, σκηνοθετημένη από έναν φωτογράφο με τη συναίνεση ή και την καθοδήγηση του φωτογραφιζόμενου, οι φωτογραφίες αυτές μας δείχνουν τη σημασία που έχει η ανάγνωση για τους συγκεκριμένους ανθρώπους, το νόημα που θέλουν οι ίδιοι να υποβάλουν, το ρόλο με άλλα λόγια που η ανάγνωση παίζει για την εικόνα του εαυτού τους και την κοινωνική τους ταυτότητα. Ουκ ολίγα στοιχεία δηλαδή.
Οι εβδομήντα επτά φωτογραφίες του βιβλίου, οι οποίες τοποθετούνται χρονικά από το 1860 έως το 1972, απεικονίζουν περισσότερους (για την ακρίβεια διπλάσιους) άνδρες από γυναίκες, της μεγαλοαστικής κυρίως τάξης, να διαβάζουν. Αρκετοί από αυτούς είναι γνωστοί λογοτέχνες όπως ο Παλαμάς ο οποίος σε μια άγνωστη φωτογραφία διαβάζει την εφημερίδα Το Βήμα το 1935, ο Δροσίνης, ο Ψυχάρης μέσα στην επιβλητική του βιβλιοθήκη, ο Σεφέρης σκυμμένος σε έναν φάκελο, η Πολυδούρη στη γνωστή πολυθρόνα σε μια αυλή, ο Θράσος Καστανάκης ή ο Γιάννης Μπεράτης. Τούτο είναι φυσικό αφού οι φωτογραφίες προέρχονται από αρχεία επωνύμων οικογενειών αλλά βρίσκουμε και φωτογραφίες στρατιωτών που διαβάζουν σε μια στιγμή ανάπαυλας στο μέτωπο, μοναχών, ενός τυχαίου διαβάτη που σταματά να διαβάσει το αγγελτήριο της κηδείας του Ελευθερίου Βενιζέλου, σχολικών τάξεων ή ενός τσαρουχοφόρου Ηπειρώτη που διαβάζει εφημερίδα σε καφενείο του Μετσόβου. Οι λίγες εξαιρέσεις ωστόσο δεν αλλάζουν το δεδομένο ότι εκείνοι οι οποίοι επιθυμούν να φωτογραφηθούν με ένα βιβλίο στο χέρι ανήκουν κυρίως στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Είναι επομένως ενδιαφέρον πως η ανάγνωση, από τα μέσα του 19ου αιώνα, αποτελεί ένα συμβολικό μέσον επίδειξης κοινωνικής ισχύος ή πνευματικότητας. Αν μάλιστα πάρει κανείς υπόψη του ότι πάρα πολλές φωτογραφίες είναι επιτηδευμένα στημένες και λίγες είναι αυθόρμητες, η πρόθεση κοινωνικής χρήσης της ανάγνωσης είναι πολύ εμφανής.
Τι διαβάζουν οι εικονιζόμενοι; Στο μεγαλύτερο ποσοστό τους βιβλία αλλά σε δεκαεπτά φωτογραφίες διαβάζουν εφημερίδες, πράγμα που αναδεικνύει το ισχυρό μερίδιο της εφημερίδας στις αναγνωστικές πρακτικές των ανθρώπων της εποχής. Εικονίζονται όμως και ποικίλα άλλα αναγνώσματα: χειρόγραφα, επιστολές, τετράδιο με νότες, δίσκος γραμμοφώνου, εκκλησιαστικό βιβλίο, μέχρι και διδακτορική διατριβή, σημάδια όλα των ταυτοτήτων των εικονιζομένων και της επιθυμίας για προβολή των συγκεκριμένων στοιχείων της προσωπικότητάς τους.
Εκείνο το στοιχείο όμως που θέλει πολλή συζήτηση στις φωτογραφίες των αναγνωστών είναι πού κατευθύνεται το βλέμμα τους τη στιγμή που τους συλλαμβάνει ο φακός. Στη συντριπτική πλειοψηφία των φωτογραφιών κατευθύνεται στο ανάγνωσμά τους, υποδύονται δηλαδή ότι διαβάζουν πραγματικά. Στις λιγότερες έχουν κλειστό το βιβλίο σαν να κάνουν ένα διάλειμμα ή να ονειροπολούν ενώ σε κάποιες το βιβλίο είναι φανερό ότι αποτελεί σχεδόν διακοσμητικό στοιχείο. Η διαπίστωση αυτή αποδεικνύει πως δεν είναι το βιβλίο ως απόκτημα ή ως υπενθύμιση της συμβολικής του αξίας που επιδιώκουν να προβάλουν αλλά την πράξη της ανάγνωσης καθεαυτή, ως προσωπική ανάγκη και κατακτημένη πρακτική. Αλήθεια σήμερα, ποιοι και πότε φωτογραφίζονται να διαβάζουν; Να μια ωραία ιδέα για έρευνα.
