της Μαρίζας Ντεκάστρο
Τα βιβλία χωρίς λόγια, τα σιωπηλά βιβλία, γράφουν ιστορίες με εικόνες. Όπως τα συνηθισμένα βιβλία διαθέτουν, στο νοητό κείμενο που συνθέτουν, δομή, προτάσεις, στίξη, ρυθμό και προσφέρονται για εναλλακτικές αναγνώσεις εμπλουτίζοντας την ορθόδοξη λειτουργία της ανάγνωσης που ασκούμε όλοι.
Η συγγραφή ιστοριών χωρίς λόγια θα μπορούσε να σημαίνει ότι η γλώσσα που δεν τυπώνεται μπορεί να εξερευνηθεί και να γίνει κατανοητή οπτικά. Το κενό που δημιουργείται από την έλλειψη των λέξεων ενισχύει το νόημα και του επιτρέπει να υπάρχει με άλλη μορφή, είπε σε μία συνέντευξη ο typographic artist Σαμ Γουίνστον σχολιάζοντας Το παιδί με τα βιβλία που δημιούργησε μαζί με τον Oliver Jeffers (εκδ. Ίκαρος).
Το μοναδικό ελληνικό, και εξαιρετικό, βιβλίο χωρίς λόγια είναι Η φάλαινα, το αγόρι και η θάλασσα ανάμεσά τους, της εικονογράφου Πέρσας Ζαχαριά (1987). Σ’ αυτό το βιβλίο η εικονογράφος έγινε συγγραφέας, αλλά συγγραφέας μίας εκδοχής της ιστορίας που έχει ζωγραφίσει, της δικής της!
Πιθανές αναγνωστικές διαδρομές
Οι εικόνες
Στο εξώφυλλο κυριαρχεί το τεράστιο κεφάλι μιας φάλαινας, μακριά αρμενίζει μια βαρκούλα με καπετάνιο ένα μικρό αγόρι και ανάμεσά τους ένα κομμάτι θάλασσα. Η εικόνα του εξωφύλλου οπτικοποιεί τον τίτλο και δημιουργεί αμέσως την περιέργεια να ανοίξεις το βιβλίο για να διαβάσεις την ιστορία που αφηγείται.
Οι αναγνώστες, βλέποντας τις εικόνες των τριών πρωταγωνιστών (φάλαινα, αγόρι, θάλασσα), τη σχέση των μεγεθών τους, τις αποστάσεις μεταξύ τους, το εκφραστικό μάτι της φάλαινας, την αχνή εικόνα του αγοριού, τη θέση τους σε κάθε εικόνα και την οπτική γωνία από την οποία ζωγραφίσθηκαν, τα χρώματα, αποκτούν αίσθηση της πλοκής, της συνέχειας και του ρυθμού της αφήγησης χωρίς λόγια. Και αβίαστα φτιάχνουν με τη φαντασία τους την ιστορία, κάτι πολύ σπουδαίο αφού οι εικόνες του βιβλίου τούς επιτρέπουν να αφηγηθούν στον εαυτό τους και στους άλλους ιστορίες.
Οι λέξεις
Η πολυσημία των ελάχιστων τυπωμένων λέξεων του τίτλου και του οπισθοφύλλου δημιουργούν ερωτήματα που όταν απαντηθούν δίνουν προσωπικό περιεχόμενο στην ακολουθία των εικόνων και δημιουργούν ποικίλες ιστορίες. Κάθε αναγνώστης μπορεί να δώσει στις εικόνες λέξεις με διαφορετικό νόημα και να ανοίξει την ιστορία του σε πολλά πεδία, ακόμα και σε γνωστικά.
Η φάλαινα: τεράστιο κύτος, φιλικό ή απειλητικό; Εξόκειλε κοντά στην ακτή; Χρειάζεται βοήθεια ή μήπως όχι;
Το αγόρι: γιατί ξανοίχτηκε μόνο του στη θάλασσα; Είδε κάτι που του κίνησε την περιέργεια; Ποιος είναι; Πού βρήκε τη βάρκα; Θα πλησιάσει το κύτος; Το φοβάται; Είναι τολμηρό αγόρι; Έκανε μια αταξία σαν τον Τρελαντώνη της Πηνελόπης Δέλτα;
Η θάλασσα: χωρίζει ή ενώνει;
Ανάμεσα: Υπάρχει κάτι μέσα στο «ανάμεσα»; Είναι άδειο; Πόσα περιεχόμενα μπορεί να πάρει;
Συνάντηση: είναι πιθανή/απίθανη η συνάντηση της ιστορίας; Θα θέλαμε να ήμασταν το αγόρι; Και αν ήμασταν η φάλαινα;
Αποχωρισμός: είναι για καλό ή για κακό; Τι αισθανόμαστε και τι καταλαβαίνουμε όταν οι ήρωες απομακρύνονται;
Σιωπηλή ιστορία: υπάρχουν ιστορίες χωρίς ήχο; Τι νιώθουμε όταν διαβάζουμε σιωπηλά με τα μάτια;
Η επένδυση της ιστορίας με εικόνες με δικά μας λόγια οδηγεί στη συγκλονιστική ανακάλυψη ότι καθένας μας είναι δυνάμει συγγραφέας!
Τα καλά των βιβλίων χωρίς λόγια:
- Βοηθούν τα παιδιά να μιλήσουν και να εκφραστούν, που σημαίνει να εξωτερικεύσουν σκέψεις, συναισθήματα και συνειρμούς, ακόμα να μάθουν και να χρησιμοποιήσουν καινούριο λεξιλόγιο.
- Τα παιδιά που βρίσκονται στο προ-αναγνωστικό στάδιο θα ανακαλύψουν ότι μπορούν να διαβάσουν βιβλία χωρίς βοήθεια και να τα καταλάβουν. Η άγνοια της γραφής δεν είναι λοιπόν εμπόδιο αλλά προσφέρει στην απόλαυση της ανάγνωσης.
- Η κατανόηση μίας ιστορίας με εικόνες όπως η συγκεκριμένη, επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Δεν περιορίζει την έκφραση και δίνει τη δυνατότητα στους αναγνώστες να την προεκτείνουν παρεμβάλλοντας και προσθέτοντας νέες σκηνές.
- Ο χρόνος ανάγνωσης είναι ρευστός. Οι αναγνώστες μπορουν να σταθούν σε κάθε εικόνα, να τη σκεφτούν, να σκιαγραφήσουν τους χαρακτήρες των ηρώων και υποθέσουν τη μεταξύ τους σχέση.
- Η ανάγνωση μιας ιστορίας με εικόνες γεννά εμπειρίες που μπορούν να τις μοιραστούν μικροί και μεγάλοι αναγνώστες.
- Ως βιβλία πρώτης ανάγνωσης, τα βιβλία χωρίς λόγια μπορούν να οδηγήσουν στη γραφή- κάθε εικόνα με τη λεζάντα της και όλες στη σειρά να φτιάχνουν μία ιστορία.
Είναι γεγονός ότι τα βιβλία χωρίς λόγια διευρύνουν το δικαίωμα στην ανάγνωση ατόμων τα οποία για κοινωνικούς, πολιτικούς και άλλους λόγους δεν διαθέτουν το γλωσσικό εργαλείο του τόπου στον οποίο βρίσκονται. Ο φραγμός που επιβάλλει η τυπωμένη γλώσσα, και ο οποίος τους στερεί το διάβασμα βιβλίων, καταργείται. Οι παραπάνω προβληματισμοί οδήγησαν όχι μόνο στη δημιουργία βιβλιοθηκών με βιβλία χωρίς λόγια, όπως αυτή της Lampedusa από την ΙΒΒΥ, αλλά και στην εκδοτική έκρηξη βιβλίων για πολύ μικρά παιδιά.
Ας θυμηθούμε να ξαναδιαβάσουμε:
Barbara Lehman, Το κόκκινο βιβλίο, Μεταίχμιο, 2014
Beatrice Rodriguez, Η αρπαγή της κότας, Ηλίβατον, 2008
Anna Margot Ramstein και Matthias Aregui, Πριν, Μετά, Κόκκινο, 2014
Γκουοτζίν, Το μοναχοπαίδι, Ψυχογιός, 2017
Aaron Becker, Ταξίδι, Φουρφούρι, 2018
INFO: Πέρσα Ζαχαριά, Η φάλαινα, το αγόρι και η θάλασσα ανάμεσά τους, Καλειδοσκόπιο, 2018
