Χρήση και κατάχρηση του Διαδικτύου

Του Θανάση Καράβατου.

Η μελέτη της χρήσης των νέων τεχνολογιών είναι από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς των κοινωνικών και συμπεριφορικών επιστημών, ίσως ο σημαντικότερος στον 21^ο αιώνα. Υπ’ αυτήν την έννοια, το Διαδίκτυο, ως πεδίο εντός του οποίου πραγματοποιείται έρευνα και παράγεται γνώση, είναι επίσης αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Ανάγκη να εξασφαλιστεί η ελευθερία της έκφρασης αλλά και ο σεβασμός της ιδιωτικής ζωής του κάθε ανθρώπου. Επιστημονικό πεδίο, ούτως ή άλλως, αλλά και μια τεράστια «εικονική» Αγορά (με την κοινή και την αρχαία σημασία της λέξης). Η μεγαλύτερη «πλατεία» του κόσμου, όπου οι άνθρωποι συνδιαλέγονται, γίνονται φίλοι, συναλλάσσονται ή κινδυνεύουν, το μεγαλύτερο «μαγαζί» όπου παράγεται, αποθηκεύεται, διανέμεται ή πωλείται κάθε είδους «πληροφορία» ή «αντικείμενο». Δεν διαφεύγει, φυσικά, της προσοχής ότι οι νέες τεχνικές, όπως κάθε τεχνική, πολλαπλασιάζουν τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά στοιχεία της κοινωνίας μας. Εν τέλει, «η τεχνολογία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή, πολύ περισσότερο δεν είναι ουδέτερη».[1] Είναι προφανές ότι η θέση αυτή παραπέμπει στην ανθρώπινη δράση που ποτέ δεν είναι αξιακά ουδέτερη, παραπέμπει δηλαδή στην υπευθυνότητα του ανθρώπου ή, συνολικότερα, της κοινωνίας των πολιτών [όπου και όσο υπάρχει] να επιλέξει αυτή ή την άλλη χρήση μιας τεχνολογίας.

Δύο [αρνητικώς] εύγλωττα παραδείγματα + 1 ποίημα

Σε μια ομάδα 169 ατόμων, που ανήκαν σε 73 οικογένειες, μελετήθηκαν οι επιπτώσεις του Internet στις κοινωνικές σχέσεις και την ψυχική ευεξία τους, στη διάρκεια των δύο πρώτων χρόνων της σύνδεσης τους. Η χρήση του Internet για τις επικοινωνίες τους ήταν έντονη, συσχετιζόταν όμως με μειωμένη επικοινωνία εντός της οικογένειας, με περιορισμό του κοινωνικού τους κύκλου και αύξηση της κατάθλιψης και της μοναχικότητάς τους.[2] Ψηφιακό άτομο, ψηφιακό πρόσωπο, εικονικός-εαυτόςείναι νέοι, σχετικά, όροι για να περιγράψουν τις αρνητικές συνέπειες των νέων τεχνικών στο υποκείμενο[3]∙ πιο πρόσφατος, oκυβερνο-εαυτός, αυτός που διαμορφώνεται από έναν μοναδικό τρόπο επικοινωνίας, «ασώματο, εξαρθρωμένο, ανώνυμο, πολλαπλώς ταυτόχρονο και απρόσωπο».[4] Μέχρι τώρα η κοινωνικότητα προβαλλόταν μέσα από τη σχέση μας με τον πλησίον μας. Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξαιρετική αντιστροφή: «ο μακρινός υπερισχύει σε σχέση με τον πλησίον. Στις πόλεις μας, τα πρόσωπα που εμφανίζονται στην οθόνη, που προκαλούμε την εμφάνισή τους με το zapping, δεν μας ενοχλούν (…). Αντίθετα, o γείτονας, ο πλησίον, μας ενοχλεί (…). Αυτό είναι μια αξιοσημείωτη ένδειξη της ρήξης του κοινωνικού δεσμού».[5]

Στις ηλεκτρονικές «ψυχο-συναλλαγές» λείπει η «υλικότητα»: δύσκολο να φιλήσεις έναν υπολογιστή όπως ένα γράμμα, αδύνατο να βρεις τον γραφικό χαρακτήρα αυτού που στέλνει το μήνυμα ή να αναζητήσεις το άρωμά του. Κι ακόμα το μήνυμα δεν γερνάει, δεν μαρτυρά τα χρόνια του απ’ τη φθορά του.[6] Παράδειγμα τα 500 e-mail που αντάλλαξαν ο Νόρμαν και ηΜονίκ, οι δύο ήρωες-συγγραφείς του ομότιτλου βιβλίου που κυκλοφόρησε πριν 15 χρόνια στα ελληνικά [εκδ. Πατάκη, 1998],όπου εξιστορείται ο  έρωτάς που γεννήθηκε στον κυβερνοχώρο. Ευτυχής εξέλιξη ασφαλώς μα δεν είναι ο κανόνας. Με το Internet επικοινωνείς βέβαια εύκολα και γρήγορα με πάρα πολλούς που έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα με σένα πάνω σε όλο τον πλανήτη. Πρόκειται όμως για μια απο-σωματοποιημένη επικοινωνία. Κανείς δεν ξέρει τα πραγματικά στοιχεία αυτού με τον οποίο επικοινωνεί, αν είναι αληθής η περιγραφή που σου δίνει για τον εαυτό του –ακόμα και το στοιχειώδες, αν είναι άνδρας ή γυναίκα– διότι ο  καθένας μπορεί εύκολα να υιοθετήσει και να προβάλει όποιο πρόσωπο ή ρόλο θέλει μέσα από μια τέτοια επικοινωνία. Η εν λόγω απο-σωματοποίηση αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν αναλογιστούμε τις θέσεις του Γάλλου φιλόσοφουGabriel Marcel που θεωρούσε το σώμα ως κεντρικό στοιχείο για την έναρξη και διατήρηση των διυποκειμενικών εγγυήσεων μέσα στις ανθρώπινες κοινότητες. Ο Thomas Anderson μάλιστα παρατηρούσε ότι τα χαρακτηριστικά του κυβερνοχώρου που τον κάνουν θελκτικό είναι αυτά ακριβώς που ο Gabriel Marcel θεωρούσε επιβλαβή.[7]

Πρόσφατη η έκδοση της Ανθολογίας Ερωτικής Ποίησης, σε μετάφραση και με εισαγωγή του ποιητή Χάρη Βλαβιανού [Πατάκης, 2013] που παρουσίασε στο ΒΗΜΑ [14-2-2013] η Λαμπρινή Κουζέλη. Από τα ποιήματα, που συνοδεύουν την παρουσίασή της, διαλέγω το ποίημα «Μήνυμα» της Κάρολ Ανν Ντάφι, που σχολιάζει εισαγωγικά: «Σήμερα, η τεχνολογία, το ίντερνετ, η κρίση έχουν πλήξει τον έρωτα; Θα ήταν ανόητος όποιος το ισχυριζόταν. Έχουν αλλάξει όμως οι τρόποι του έρωτα. Τα ερωτικά ραβασάκια για τα οποία μιλούν οι Λατίνοι ποιητές και οι τροβαδούροι της Αναγέννησης έχουν αντικατασταθεί από τα sms που φτάνουν στο κινητό». Εντούτοις, δεν είναι καθόλου αμελητέας σημασίας όσα συμπυκνώνει το τελευταίο 2στιχο του ποιήματος… Η αλλαγή είναι κάτι παραπάνω από «απλή αντικατάσταση τρόπων του έρωτα», εμπεριέχει έλλειμμα…

Φροντίζω το κινητό τώρα

σαν πληγωμένο πουλί.

Μηνύματα, μηνύματα, μηνύματα

γεμάτα με τις βαρυσήμαντες λέξεις μας.

Διαβάζω πάλι το πρώτο,

το δεύτερο, το τρίτο,

αναζητώντας τα μικρά σου xx,

νιώθοντας παράλογη.

Οι κώδικες που στέλνουμε

φτάνουν με σπασμένη χορδή.

Προσπαθώ να φανταστώ τα χέρια σου,

η εικόνα τους είναι θολή.

Τίποτα από όσα οι αντίχειρές μου πατούν

δεν θ’ ακουστεί ποτέ.

Χρήση αλλά μερικές φορές και κατάχρηση. «Τοξικομανία στο web», «εξάρτηση στο Internet» είναι οι νέοι όροι που χρησιμοποιούνται για να χαρακτηρίσουν την κατάσταση των ατόμων που υπερβαίνουν τα όρια μιας «κανονικής» σύνδεσης στοΔίκτυο, εξαρτώνται από αυτό και χάνουν την επαφή με την πραγματική ζωή. H αντικατάσταση του πραγματικού από το πλασματικό είναι τρόπος απόδρασης από τα προβλήματα, η δε καταφυγή στην «οικογένεια των ομοίων» επιχειρεί να εξασφαλίσει το ελλείπον συναισθηματικό περιβάλλον. O Dan Valea την εντάσσει μεταξύ των «τοξικομανιών χωρίς ουσία» –το πρόβλημα αυτό είχε ανακινήσει πρώτος ο Otto Fenichel το 1949– υπό την έννοια ότι εξάρτηση δεν είναι μόνο η ψυχολογική συνέπεια των βιολογικών φαινομένων που προκύπτουν από τη λήψη μιας ουσίας η οποία προκαλεί εξάρτηση, αλλά και ένας ιδιαίτερος τρόπος να επιλύεται ένα πρόβλημα με βάση τα στοιχεία της προσωπικότητας, ιδίως την κοινωνικο-συναισθηματική ανωριμότητα.

Με τις νέες τεχνολογίες μπορεί κανείς να δεχτεί απτικά, οπτικά και ακουστικά ερεθίσματα ικανά να αναπαραγάγουν την αίσθηση της ψηλάφησης ενός υλικού, της θερμοκρασίας ενός σώματος, ακόμα και μιας χειραψίας με κάποιον που βρίσκεται μακριά. Η πραγματικότητα «αλλάζει» ή «επαυξάνεται». Ο Valea μας υπενθυμίζει ότι ο McLuhan επεσήμαινε τον ψυχολογικό αντίκτυπο των νέων τεχνολογιών^. το ίδιο και ο Timothy Leary που διέβλεπε από τη δεκαετία του ’70 την διαδικασία συμβιωτικής εξέλιξης στη σχέση του χρήστη με το Personal Computer, αυτού του εργαλείου που διεύρυνε τις δυνατότητες του ανθρώπου, όπως κάποτε έγινε και με το Personal Book που δημιούργησε η τεχνολογική ανακάλυψη του Gutenberg. Μέσα σε τέτοιες πρωτόγνωρες καταστάσεις, κάποιοι αδυνατούν να αποσυνδεθούν από τον εικονικό, πλασματικό κόσμο, να ζήσουν χωρίς τη συνεχή ανταλλαγή ηλεκτρονικών μηνυμάτων μεταξύ του υπολογιστή και του εγκεφάλου τους.[8]

Ο Mark Dery περιγράφει μια περίεργη «αίσθηση παρουσίας» την οποία έχουν όσοι παραμένουν διαρκώς συνδεδεμένοι, τρέχοντας από συνεδρία σε συνεδρία, ρίχνοντας ματιές εδώ και εκεί στον κυβερνοχώρο, αποκτώντας δηλαδή στο τέλος την αίσθηση ότι περιφέρονται στους διαδρόμους ενός λαβυρινθώδους οικοδομήματος ανοίγοντάς μια-μια τις πόρτες του.[9] Η εξάρτηση στο Internet συμβαίνει, όπως και με άλλες «τοξικομανίες χωρίς ουσία» – τις «παρορμητικές συνεχείς αγορές», το «διαρκές κυνήγι της τύχης», την «υποβοηθούμενη από υπολογιστή σεξουαλικότητα»∙ η τελευταία, μια παραλλαγή της VirtualReality Addiction,[10] ή την παρατηρούμενη υπερβολική, εξεσημασμένη ενασχόληση με την πορνογραφία στο Internet που περιγράφεται ως «υπερσεξουαλική διαταραχή».[11] H Ιντερνο-εξάρτηση είναι μια πραγματική ψυχιατρική διαταραχή, υποτύπος της impulsive control disorder μη καθοριζόμενη άλλως, υποστηρίζουν οι Shapira N και συν.[12] Υπεραφθονούν, φυσικά, στο Internet οι σελίδες (εμπορικές κυρίως) που αφορούν αυτές τις νέες, άνευ ουσίας τοξικομανίες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

[1] Kranzberg M, The information age: evolution or revolution? Στο Bruce R. Guile (Ed), Information Technologies and Social Transformation, Washington DC, National Academy of Engineering 1985, 50. Αναφέρεται στο Manuel Castells, La Societé en reseaux. I. L’ ère de l’ information, Paris, Fayard 1998, 91.

[2] Kraut R, et al. Internet paradox. A social technology that reduces social involvement and psychological well-being?,American Psychology 1998, 53, 9, 1017-1031.

[3] Roger C, The digital persona and its application to data surveillance, The Information Society, 1994, 10, 2, 77-92. Βλ καιKilger M, The digital individual, The Information Society 1994, 10, 2, 93-99.

[4] Waskul D, Douglass M. Cyberself: the emergence of self in on-line chat, The Information Society, 1997, 13, 4, 375-396.

[5] Βιρίλιο Π. Βαδίζουμε προς μια πληροφορική Βαβέλ. Συνέντευξη στην ιταλική TV (στο υπό την αιγίδα της UNESCO πρόγραμμα Enciclopedia multimediale delle scienze filosofische της RAI και του Ιταλικού Ινστιτούτου Φιλοσοφικών Σπουδών.Ελευθεροτυπία, «Βιβλιοθήκη», 20-10-2000.

[6] Melancon B. Sevigne@Internet, Ed. 00H00.com, FIDES.

[7] Anderson TC. The body and communities in cyberspace: a Marcellian analysis. Ethics and Information Technology 2000, 2, 153-158.

[8] Velea D, et al La toxicomanie au Web. Nouvelle “toxicomanie sans drogue”, Nervure 1998, 10-11. Βλ και το Dossier L’ Internet dépendance: une nouvelle forme de toxicomanie?  της Association pour la Promotion de la Psychologie sur Internetπου, μαζί με το ηλεκτρονικό περιοδικό Carnet-Psy, οργάνωσε στο Παρίσι (25/6/98), σχετική Ημερίδα

(www.imaginet.fr/carnet-psy/interdep.html).

[9] Dery M. Flame Wars, Duke University Press 1994, 565.

[10] Clark JW. On the future prospects of virtual reality addiction, Psybernetica, 1995, 1, 1,

www.sfu.ca/~wwwpsyb/95spring/articles/clark1.htm.

[11] Stein DJ, Black DW, Shapira NA, Spitzer RL. Hypersexual disorder and preoccupation with Internet pornography.American Journal of Psychiatry 2001, 158, 1590-1594.

[12] Shapira NA, Goldsmith TD, Keck PE, Khosla UM, McElroy SL. Psychiatric features of individuals with problematic internet use. Journal of Affective Disorders 2000, 57, 267-272.