Του Αδάμ Αδαμόπουλου.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, σχεδόν παράλληλα με την ανάπτυξη των υπολογιστικών συστημάτων, αναπτύσσεται η μεθοδολογία των υπολογιστικών εξομοιώσεων για τη μελέτη επιστημονικών προβλημάτων. Έτσι στις απλές συστηματικές παρατηρήσεις της αρχαιότητας, στις εργαστηριακές μεθόδους και το συστηματικό πειραματισμό που εμφανίζονται στον Ύστερο Μεσαίωνα και, τέλος, τις εκτεταμένες in vivo και in vitro μελέτες της Αναγέννησης και της εποχής του Διαφωτισμού, έρχονται να προστεθούν ως νέο μεθοδολογικό εργαλείο οι υπολογιστικές εξομοιώσεις που βέβαια, έπρεπε να περιμένουν την ανάπτυξη και εξάπλωση των υπολογιστικών συστημάτων. Έτσι, εκτός των προαναφερθέντων έχουμε πλέον και τιν in silico μελέτες στις οποίες εξομοιώνουμε τη δομή και τη συμπεριφορά του υπό μελέτη συστήματος με τη βοήθεια ειδικών προγραμμάτων – αλγόριθμων που εκτελούνται στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.
Στο πλαίσιο αυτής της μεθοδολογίας αναπτύχθηκε και η μελέτη των μη-γραμμικών συστημάτων, παράλληλα βέβαια με τη θεωρητική και μαθηματική διερεύνησή τους. Αυτό που προέκυψε είναι η λεγόμενη Θεωρία Πολυπλοκότητας (Complexity Theory), η κατά πολλούς 3η επιστημονική επανάσταση του 20ου αιώνα (οι άλλες δύο που προηγήθηκαν χρονικά είναι αναμφισβήτητα η Θεωρία της Σχετικότητας και η Κβαντική Θεωρία που αναπτύχθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα). Η Θεωρία Πολυπλοκότητας, αφορά σε κάθε είδους συστήματα που δεν είναι γραμμικά, δεν παρουσιάζουν δηλαδή την απλή, γραμμική συμπεριφορά. Τέτοια συστήματα απαντώνται σε κάθε είδους φυσική, χημική, βιολογική αλλά και κοινωνική διεργασία. Και αυτό γιατί ο κόσμος μας κάθε άλλο παρά γραμμικός είναι.
Η σύζευξη της Θεωρίας Πολυπλοκότητας με την Γεωμετρία Φράκταλ (Fractal Geometry ή Μορφοκλασματική Γεωμετρία) άνοιξε νέους, ασύλληπτους μέχρι πριν μερικές δεκαετίες, τρόπους προσέγγισης και πρόσληψης των φαινομένων του κόσμου μας σε όλες του τις εκφάνσεις και σε όλες του τις κλίμακες: από την υποατομική – μικροσκοπική, μέχρι τη αστρική – μακροσκοπική. Οι εξελίξεις αυτές έγιναν ευρύτερα γνωστές από τη δεκαετία του 1980 και εξής με την ονομασία Θεωρία Χάους (Chaos Theory), εκλαϊκεύθηκαν με εκφράσεις όπως το φαινόμενο της πεταλούδας (“το τίναγμα των φτερών μιας πεταλούδας στο Πεκίνο μπορεί να προκαλέσει καταιγίδα στη Νέα Υόρκη”) που εκφράζουν το φαινόμενο της ευαισθησίας των μη γραμμικών συστημάτων στις αρχικές συνθήκες και μπήκαν ακόμα και στο καθημερινό μας λεξιλόγιο. Όμως, πίσω από αυτά, υπάρχει έντονη επιστημονική δραστηριότητα που αφορά σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους, τόσο στις Θετικές, όσο και στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Πρόκειται ίσως για αλλαγή Παραδείγματος με την έννοια που εισήχθη από τον Τόμας Κουν το 1962 για να περιγράψει τη δυναμική των επιστημονικών αλλαγών (ή των επιστημονικών επαναστάσεων, όπως το έθεσε ο ίδιος).
Η Θεωρία Πολυπλοκότητας αφορά και στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, από τη Φιλοσοφία, μέχρι την Ψυχολογία και από την Κοινωνιολογία μέχρι την Ανθρωπολογία. Είναι λοιπόν ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός της κυκλοφορίας του βιβλίου “Χάος και Τάξη στα Κοινωνικά Συστήματα” του Καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Γιάννη Δ. Κατερέλου από τις Εκδόσεις Παπαζήση. Το βιβλίο χωρίζεται σε 6 κεφάλαια και αφορά στην παρουσίαση της μεθοδολογίας και τα λαμβανόμενα αποτελέσματα σχετικά με μελέτες προσομοιώσεων κοινωνικής δυναμικής με το μοντέλο HESIOD. Πέρα από την αναλυτική, πολύ ξεκάθαρη και ευανάγνωστη παρουσίαση των βασικών αρχών, της μςθοδολογίας, των υποθέσεων εργασίας και των αποτελεσμάτων του μοντέλου HESIOD, το βιβλίο καταλήγει με πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα που αφορούν θέματα κοινωνικής δυναμικής της καθημερινότητας και της εμφάνισης της μιάς ή της άλλης συμπεριφοράς, ανάλογα με τις συνθήκες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσπάθεια ερμηνείας της συμπεριφοράς του ελληνικού εκλογικού σώματος κατά τις δύο εθνικές αναμετρήσεις της περασμένης χρονιάς (6 Μαΐου και 17 Ιουνίου 2012), όπου καθοριστικές για το αποτέλεσμα αναδεικνύονται οι παράμετροι του φόβου και της οργής του εκλογικού σώματος.
Με την ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου συνομιλήσαμε με το συγγραφέα Καθ. Γιάννη Κατερέλο.
Το βιβλίο σας αφορά σε υπολογιστικές προσομοιώσεις της δυναμικής κοινωνικών συστημάτων. Σε ποιό βαθμό αυτή η μεθοδολογική προσέγγιση συνδέεται με τα προτάγματα του κυρίαρχου μέχρι πριν ένα αιώνα επιστημολογικού ρεύματος του Θετικισμού και σε ποιό βαθμό τα ξεπερνά;
Κατά μία έννοια ξαναγυρνάμε στο πλαίσιο της ανάπτυξης της Κοινωνιολογιάς από τον Ωγκύστ Κοντ κατά τον 19ο αιώνα, εποχή ανόδου του Θετικισμού στο επιστημονικό γίγνεσθαι: “γνωρίζω για να προβλέπω, προβλέπω για να ελέγχω”, όπως το έθεταν τότε. Δε θα πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι ένα νομοπαραγωγικό πλαίσιο στο οποίο έχει αφαιρεθεί η δυνατότητα πρόβλεψης θα μπορούσε να προχωρήσει σε ένα πλαίσιο πιο ρεαλιστικό, ανεξάρτητο από μεθοδολογικές, ιδεολογικές ή πολιτικές προδιαθέσεις.
Αναλύοντας το μοντέλο HESIOD καταλήγετε σε μια μαθηματική έκφραση που προσφέρει μια προσεγγιστική εκτίμηση για τον «Ορίζοντα Προβλψιμότητας», το χρονικό διάστημα δηλαδή για το οποίο έχει νόημα να προσπαθήσουμε μια πιθανοκρατική πρόβλεψη της εξέλιξης του δυναμικού συστήματος. Στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό, πόσο σημαντικό είναι;
Αυτό που καθορίζει ο “ορίζοντας προβλιψιμότητας” είναι αν υπάρχει και πόσο είναι το χρονικό περιθώριο πρόβλεψης για μοντέλο που ορίζεται η δυναμική πρόβλεψη (στην περίπτωσή μας η μελέτη της κοινωνικής δυναμικής). Στο βαθμό που αυτό υφίστατι θα μπορούσε να κάνει κάποιες ενέργειες σκόπιμες. Για παράδειγμα, ένα πολιτικό κόμμα θα μπορούσε να καταρτίσει στρατηγική με συγκεκριμένες σκόπιμες πράξεις. Σε ατομικό επίπεδο αυτό θα μπορούσε να αποδειχθεί καταστροφικό, από τη στιγμή που δεν μπορώ να γνωρίζω εκ των προτέρων το τι επιφυλλάσει το αύριο. Η ανθρώπινη φύση εμπεριέχει τη σκοπιμότητα, κάτι που συνδέεται με την ελεύθερη βούληση. Από την άλλη βέβαια, η όποια σκοπιμότητα στερείται νοήματος αν το σύστημα είναι αμετάβλητο.
Σε μια σειρά προσομοιώσεων που παρουσιάζετε, αναδεικνύετε τη λεγόμενη «ευαισθησία στις αρχικές συνθήκες» αυτών των συστημάτων ως εγγενές, δομικό τους χαρακτηριστικό. Πως μεταφράζεται το γεγονός αυτό σε ένα πραγματικό κοινωνικό δίκτυο; Θα μπορούσατε να μας δώσετε ένα παράδειγμα;
Ένα αντιπροσωπευτικό αν και τραγικό παράδειγμα είναι οι δολοφονίες των Μιχάλη Καλτεζά που συμμετείχε στις διαδηλώσεις για την επέτειο της 17ης Νοεμβρίου το 1985 (πυροβολήθηκε από τον αστυνομικό Αθανάσιο Μελίστα) και το αντίστοιχο περιστατικό με τον Αλέξη Γρηγορόπουλο στις 6 Δεκεμβρίου του 2008 (πυροβολήθηκε από τον ειδικό φρουρό Επαμεινώνδα Κορκονέα). Όπως φαίνεται από τις κοινωνικές αντιδράσεις που προκάλεσαν αυτά τα δύο θλιβερά γεγονότα που παρουσιάζουν πάρα πολλές ομοιότητες, η ελληνική κοινωνία του 1985 ήταν πολύ πιο σταθερή από αυτή του 2008. Έτσι μπορούμε να θέσουμε παραμέτρους και να εξετάσουμε την εμφάνιση και εξέλιξη διαφόρων κοινωνικών μορφωμάτων. Μπορούμε να μιλάμε για εξεγέρσεις που δεν έγινα ποτέ ή μέλλει να δούμε αν θα εκδηλωθούν. Για παράδειγμα οι σχεδόν 1.5 εκατομμύρια άνεργοι, των οποίων η συντριπτική πλειοψηφία είναι νέοι και βρίσκονται στην Αθήνα, δεν έχει ακόμα εκδηλωθεί. Το 2008 η ελληνική κοινωνία εμφανίζεται πιο ασταθής. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: το 2013 που οι συνθήκες είναι απείρως δυσμενέστερες για συντριπτικά ευρύτερο μέρος του πληθυσμού γιατί δεν περνάμνε σε αστάθεια; Ίσως γιατί το σύστημα έχει σταθεροποιηθεί μέσα στην κρίση. Το πως συμβαίνει αυτό βρίσκεται αυτή τη στιγμή υπό μελέτη. Ίσως μια πρώτη προσέγγιση πρέπει να λάβει υπόψη της ότι στο βαθμό που η συναρμογή του κοινωνικού ιστού αφορούσε συλλογικότητες όπως τα πολιτικά κόματα, αυτές έχουν καταρρεύσει. Οι άνθρωποι εμφανίζονται ασύνδετοι μεταξύ τους, μόνοι τους. Η κατάρρευση του κοινωνικού ιστού μπορεί να έχει πολλές όψεις και να παράγει πολλαπλά αποτελέσματα.
Στο κλείσιμο του βιβλίου σας επαναφέρετε τη Θεωρία Καταστροφών του Rene Thom για να προσεγγίσετε διαφορετικής κλίμακας και είδους ζητήματα: το χωρισμό / διαζύγιο ενός ζευγαριού από τη μια και την εκλογική συμπεριφορά των ελλήνων ψηφοφόρων κατά τις δύο εκλογικές αναμετρήσεις του 2012. Πόσο κοντά είμαστε στο να μπορούμε να ερμηνεύσουμε τέτοιες συμπεριφορές; Είναι απόδειξη τα παραδείγματα που αναφέρετε μιας κανότητας της μεθοδολογίας που ακολουθήσατε να προσφέρει γενίκευση τέτοιυ βαθμού, ώστε να μπορεί να εφαρμοστεί σε εκ πρώτης όψεως τόσο διαφορετικά συστήματα;
Οι θεμελιώδεις μηχανισμοί στους οποίους βασίζομαι είναι διεπιστημονικοί. Η νομοπαραγωγική λογική δεν περνά αυτούσια στις Κοινωνικές Επιστήμες, αλλά μας δίνει καλύτερα εξηγητικά σχήματα ή, αν θέλετε, πλαίσια. Δεν θα πρέπει όμως να ξεχνάμε, ως μεθοδολογικό εργαλείο, το περίφημο “Ξυράφι του Όκκαμ”: ανάμεσα σε δύο εξηγητικά σχήματα θα διαλέξουμε αυτό που ερμηνεύει πιστότερα τα φαινόμενα με τον μικρότερο αριθμό παραμέτρων. Συνεπώς, αν μπορούμε να έχουμε ικανοποιητική προσέγγιση μιας συμπεριφοράς με δύο μεταβλητές γιατί να προσπαθήσουμε να εισάγω πολλές περισσότερες; Έτσι για παράδειγμα, αναλύοντας την συμπεριφορά του εκλογικού σώματος στις εθνικές εκλογές του 2012 μπορούμε να δούμε ότι ο φόβος είναι το συναίσθημα που κυριάρχησε έναντι της οργής και αυτό, όπως δείχουν τα αποτελέσματα μελετών που διενεργούμε τώρα, είναι κάτι που μπορεί να καταστήσει μη προβλέψιμη την εκλογική συμπεριφορά μελλοντικά.
Γιάνης Χ. Κατερέλος
Χάος και τάξη στα κοινωνικά συστήματα
Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2013 στη Σειρά Πολύπλοκα κοινωνικά συστήματα και κοινωνικά δίκτυα
