του Γιάννη Ν.Μπασκόζου
Επανεκδόθηκαν από τις επανακάμψασες εκδόσεις των Ελληνικών Γραμμάτων δύο παλιότερα θεωρητικά αλλά και σχολιαστικά βιβλία του Ουμπέρτο Έκο, που εστιάζουν σε μια ποικίλη θεματική. Το ένα εξ αυτών με τίτλο «Πρώτο ελάχιστο ημερολόγιο» περιέχει κείμενα που εμφανίστηκαν σε τόμο το 1963 αντληθέντα από την στήλη του συγγραφέα στο περιοδικό «Il Verri». Πρόκειται για ένα φιλοπαίγμον βιβλίο καθώς στα κείμενα αυτά σχολιάζονται τα ήθη και οι παρενέργειες τους. Κυρίως πρόκειται για κείμενα παστίς (pastiches) και παρωδίες, πολλές από αυτές γραμμένες σε δεύτερο χρόνο, όταν το βιβλίο επανεκδόθηκε. Ο ίδιος εξηγεί ότι διάλεξε αυτό το είδος της παρωδίας γιατί «μια από τις λειτουργίες των μη σοβαρών πραγμάτων είναι να ρίχνουν τη σκιά της δυσπιστίας στα υπερβολικά σοβαρά πράγματα». Αν και όπως λέει ένοιωθε μια σχετική αμηχανία να αστειεύεται με τις πολιτιστικές συνήθειες – που σε άλλες περιστάσεις ακολουθούσε και ο ίδιος – αισθάνεται εντούτοις ότι κάποια πράγματα πρέπει να συνεχίσει να τα κάνει, αλλά να μην γίνονται κι αυτοσκοπός.
Το κείμενό του «Μπαμπίτα» είναι μια άσκηση πάνω στον Ναμπόκοφ, το «Η εξέκτασή μου» είναι ένα σχόλιο πάνω στο δυσμετάφραστο σε οποιαδήποτε γλώσσα Finnegans Wake του Τζόις ενώ το «Esquisse d΄ un nouveau» σχολιάζει το «nouveau roman» και τους πρωτεργάτες του.
Στο δοκίμιο του «Που θα καταντήσουμε;» σχολιάζει τα αποτελέσματα της «μαζικής πολιτιστικής δημοκρατίας» (όπως την αναφέρει και ο Παναγιώτης Κονδύλης), ειρωνεύεται την «ευτυχία» των πολλών στην αθηναϊκή δημοκρατία παραπέμποντας ευθέως στην καταναλωτική εποχή μας και αναζητώντας την ηρεμία του «σοφού» (του πραγματικού γνώστη) μακριά από το πλήθος και τις έτοιμες λύσεις.
Στο «Do your movie yourself» περιέχει οδηγίες τού πώς να φτιάξεις μόνο σου μια ταινία ανάλογη των μεγάλων σκηνοθετών. Ο ίδιος δίνει ένα μπούσουλα (pattern) πάνω στο οποίο μπορείς να φτιάξεις 15.571 ταινίες Αντονιόνι. Π.χ. το βασικό pattern αλά Αντονιόνι (Μια έρημη έκταση. Εκείνη απομακρύνεται) μπορεί να γεννήσει άλλες ταινίες όπως «Ένας λαβύρινθος σε εστιατόριο εθνικής οδού. Εκείνος περιεργάζεται επί πολλή ώρα ένα αντικείμενο» κ.τ.λ. Δηλητηριώδες χιούμορ σε όλα τα παραδείγματα.
Στο «Μετά λύπης μας απορρίπτουμε» καταγράφει τις αντιρρήσεις διαφόρων readers προς τον εκδότη και τις προτροπές τους να απορρίψουν γνωστά έργα όπως την «Βίβλο», η οποία αν και έχει συναρπαστική αρχή στο τέλος καταλήγει ένα συμπίλημα διαφόρων συγγραφέων, βαρετών και ανούσιων – και που να τους βρεις όλους για τα δικαιώματά τους. Η «Ομήρου Οδύσσεια» o reader την θεωρεί καλύτερη από το πρώτο βιβλίο του συγγραφέα με σωστό σασπένς, έρωτες και ξεκατινιάσματα σε σωστές δόσεις αλλά κι εδώ υπάρχει θέμα δικαιωμάτων, που να βρεις τον συγγραφέα; Για το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Προυστ παρατηρεί ότι θέλει πολύ επιμέλεια , ιδίως στη στίξη. Για το Finnegans Wake» του Τζόις ο reader παρατηρεί ότι δεν γνωρίζει σε ποια γλώσσα είναι γραμμένο, ενώ για την «Δίκη» του Φραντς Κάφκα – καλό αστυνομικούλι – αλλά δεν μας λέει τα στοιχειώδη : γιατί δικάζεται ο πρωταγωνιστής και τελικά ποιος είναι; Η παρατήρησή του : «αυτοί οι νέοι άνθρωποι νομίζουν ότι κάνουν ποίηση, αν πουν «ένας άνθρωπος» αντί «ο κύριος τάδε».
Είναι φανερό ότι ο Έκο παίζει και περιπαίζει. Έχει κέφι και χιούμορ. Κυρίως όμως έχει μια διεισδυτική ματιά, που ξέρει να τρυπώνει στις σκιές και να αναδεικνύει πλευρές τρωτές σε κάθε τι που θεωρείται μεγάλο έργο, μεγάλη σκέψη, μεγάλη ιδέα.
Από το Δέντρο στον Λαβύρινθο
Με τον περίεργο εκ πρώτης όψεως τίτλο «Από το δέντρο στον Λαβύρινθο» ο Ουμπέρτο Έκο συγκέντρωσε σε έναν τόμο μια σειρά μελέτες πολυπρισματικές με άξονα την σημειωτική. Αν το λεξικό αντιστοιχεί σε ένα δισδιάστατο σχήμα (δέντρο) η εγκυκλοπαίδεια οδηγούσε αναπόφευκτα στον πολυδιάστατο λαβύρινθο. Εκκινώντας από αυτή την απλή διατύπωση ο Έκο θα διατρέξει αιώνες φιλοσοφίας από τον Αριστοτέλη μέχρι τη σημερινή τεχνητή νοημοσύνη.
Σε ένα άλλο μεγάλο κείμενο του από μια μελέτη για το πώς κατετάσσετο το γάβγισμα των σκύλων και οι ήχοι των άλλων ζώων στον Μεσαίωνα καταλήγει στο να σχολιάσει ένα σχόλιο του Μπεάτου της Λιέμπανα πάνω στην Αποκάλυψη. Από τις μελέτες των τεχνικών παραχάραξης κατά το Μεσαίωνα θα σχολιάσει κάτι πάνω στην ιστορία της τέχνης των συνδυασμών από τον Ραιμόνδο Λούλο έως τον Πίκο ντέλα Μιράντολα. Αλλού θα ξεκινήσει από την πάντα δημοφιλή αναζήτηση της τέλειας γλώσσας στη σημειωτική που ενέχεται στους Λογοδοσμένους και σε μια σειρά μελετών για τον Καντ, τον Πιρς και τον Κρότσε και θα προσωρήσει στις σημειωτικές θεωρίες του Μπρέαλ και σε μια πολεμική με την «αδύναμη σκέψη».
