του Γιάννη Ν. Μπασκόζου.
Γνωρίζετε όλοι το παιχνίδι με τις τρεις κουρτίνες. Η μία κρύβει πίσω της ένα αυτοκίνητο και οι άλλες δύο από μία κατσίκα. Στην Αμερική λεγόταν «Lets make a deal” και προβαλλόταν από το 1963 – 1976 και σε παραλλαγές από 1980-1991. Με παραλλαγές είχε παιχτεί και στην Αθήνα. Ο παίκτης επιλέγει μια πόρτα. Ο παρουσιαστής ανοίγει μία από τις άλλες δύο και πίσω της είναι μια κατσίκα. Τον καλεί αμέσως μετά να παραμείνει στην επιλογή του ή να την αλλάξει. Λογικά και στις δύο περιπτώσεις η επιτυχία είναι 50-50. Ύστερα από 4.500 επεισόδια και 27 χρόνια τηλεοπτικής παρουσίας έμελλε να αφήσει ένα σπουδαίο κληροδότημα στο πεδίο των μαθηματικών πιθανοτήτων. Μια αρθρογράφος στο περιοδικό Parade (με τιράζ 36 εκατομμύρια αντίτυπα) που διατηρούσε τη δημοφιλή στήλη «Ρωτήστε την Μέριλυν» συμβούλευε τους αναγνώστες της σε μια τέτοια περίπτωση να αλλάξουν την αρχική επιλογή της. Δέχθηκε 10.000 οργισμένες επιστολές που της έλεγαν ότι κάνει λάθος όπως επίσης και επιστολές δεκάδων πανεπιστημιακών μαθηματικών που την καλούσαν να επανορθώσει. Ακόμα και ο Πωλ Έρντος, από τους κορυφαίους μαθηματικούς του 20ου αιώνα αναφώνησε «αυτό είναι αδύνατο». Και όμως η Μαίριλυν είχε δίκιο. Χρειάστηκε να δείξουν στον Έρντος τον μαθηματικό τύπο και να του κάνουν σε υπολογιστή μια προσομοίωση όπου 2 προς 1 δικαιωνόταν η αλλαγή. Τι μας άφησε η Μαίρυλιν : ότι αυτό που πολλές φορές νομίζουμε ως προφανές είναι λάθος. Ότι οι νόμοι της τυχαιότητας χρειάζονται μεγαλύτερη εμβάθυνση και προσοχή.
Είναι η τύχη προβλέψιμη; Υπάρχουν νόμοι που την καθορίζουν; Στο βιβλίο του «Στα βήματα του μεθυσμένου» ο Leonard Mlodinow καταγράφει τους νόμους της τυχαιότητας και προσπαθεί να μας ανοίξει τα μάτια: Όταν προσπαθείς να εξηγήσεις ένα γεγονός καλύτερα να παίρνεις υπόψη σου και άλλα δεδομένα πέρα από τα προφανή ακόμα κι αν αυτά τα άλλα φαντάζουν εξωπραγματικά.
Ο Leonard Mlodinow, ερευνητής για χρόνια στο Ινστιτούτο Max Planck, στο βιβλίο του «Τα βήματα του μεθυσμένου» (μετάφραση: Ανδρέας Μιχαηλίδης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) διερευνά μηχανισμούς μέσω των οποίων οι άνθρωποι αναλύουν καταστάσεις όπου υπεισέρχεται η τύχη και διαπιστώνει ότι τελικά αυτή είναι ένα πολύπλοκο προϊόν εξελικτικών παραγόντων, εγκεφαλικής δομής, προσωπικών εμπειριών, γνώσης και συναισθημάτων. Μάλιστα η ανθρώπινη αντίδραση στην αβεβαιότητα είναι τόσο περίπλοκη που μερικές φορές διαφορετικές δομές του εγκεφάλου καταλήγουν σε διαφορετικά συμπεράσματα τα οποία αντιμάχονται μεταξύ τους.
Η τυχαιότητα είναι κάτι τόσο συνηθισμένο στη ζωή μας αλλά και τόσο απρόβλεπτο. Τόσο ποθητό όσο και άπιαστο όνειρο. Πολλές φορές προσεγγίζουμε την τυχαιότητα με τη διαίσθηση ή τη λογική αλλά αυτή μας ξεφεύγει ακολουθώντας τους δικούς της «άγνωστους» εν πολλοίς κανόνες. Πολλές φορές παρερμηνεύουμε τα δεδομένα ή τα τοποθετούμε σε μια θέση που θα θέλαμε να είναι. Ο συγγραφέας αναφέρει για παράδειγμα ότι συνήθως όταν μια ποδοσφαιρική ομάδα δεν πάει καλά απολύεται ο προπονητής ως βασικός υπεύθυνος. Και όμως τα στατιστικά δεδομένα έχουν δείξει ότι αυτές οι απολύσεις, κατά μέσον όρο, δεν είχαν καμία επίδραση στην απόδοση της ομάδας. Το ίδιο συμβαίνει όταν απολύσεις έναν επιτυχημένο Διευθύνοντα Σύμβουλο και του χρεώσεις την αποτυχία της επιχείρησης που έχει αναλάβει. Π.χ. όταν τη δεκαετία ο επιτυχημένος μάνατζερ Γκάρυ Γουέντ μεταπήδησε από την GECapital Services με ένα μπόνους 45 εκ. δολαρίων στην προβληματική Conseco τριπλασίασε τη μετοχή της μέσα σε ένα χρόνο. Στα επόμενα δύο χρόνια όμως η Conseco χρεοκόπησε. Οι εύθηνες αποδόθηκαν στον Γουέντ γιατί ο ανθρώπινος νους είναι φτιαγμένος έτσι ώστε να αντιμετωπίζει για κάθε γεγονός μια ορισμένη αιτία και για τον λόγο αυτό δυσκολεύεται να αποδεχτεί την επιρροή άσχετων ή τυχαίων παραγόντων.
«Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ» είχε απορριφθεί σχεδόν από όλους τους εκδότες στη δεκαετία του ΄50 για να πουλήσει αργότερα 30 εκατομμύρια αντίτυπα. Το πρώτο βιβλίο της Τζ.Κ. Ρόουλινγκ για τον Χάρι Πότερ απορρίφθηκε από εννέα εκδότες. Η «Ετυμηγορία» του αμερικανού μπεστσελερίστα Τζον Γκρίσαμ είχε απορριφθεί από 26 εκδότες μέχρι να γίνει παγκόσμιο μπεστ σέλερ και ταινία. Τι είχε συμβεί; Οι εκδότες αυτοί δεν είχαν καλά κριτήρια ή μήπως υπεισήλθαν αστάθμητοι παράγοντες , τους οποίους δεν μπορούσαν να φανταστούν , και εκτόξευσαν αυτά τα βιβλία στην κορυφή του ενδιαφέροντος του κοινού;
O συγγραφέας μελετάει τους νόμους της τυχαιότητας σε διάφορες εκδοχές με πάρα πολλά παραδείγματα: το μαθηματικό νόημα της αναμενόμενης τιμής, τα ψευδώς θετικά αποτελέσματα, τους νόμους της αλήθειας και της μισής αλήθειας, το νόμο των σφαλμάτων, τις ψευδαισθήσεις μοτίβων και τα μοτίβα ψευδαίσθησης και άλλα πολλά. Έτσι διαθέτει εξηγήσεις για τα περίφημο και πολύ διαδεδομένο κάποτε πνευματιστικό event, το «τραπεζάκι» που υποτίθεται ανάλογα προς τα πού κουνιόταν συνομιλούσαν με κάποιον εκλιπόντα. Ή τι συμβαίνει όταν σε 200 διαδοχικές ρίψεις ενός νομίσματος θα εμφανιστούν τέσσερις φορές η κορώνα και άλλες τέσσερις συνεχόμενες τα γράμματα. Ή αλλού πώς μπορείς να ξεγελάσεις το ιατρικό προσωπικό ενός μεγάλου νοσοκομείου λέγοντας ψέματα ότι είσαι ψυχασθενής και πώς όταν φανερώσεις ότι δεν είσαι αυτοί αρνούνται να το παραδεχτούν πιεζόμενοι από το νόμο των προσδοκιών.
Ο συγγραφέας καταλήγει πώς το να αναγνωρίσουμε απλώς και μόνο τον αέναο ρόλο των τυχαίων διεργασιών στη ζωή μας είναι σίγουρα μια αποκάλυψη, η πραγματική δύναμη της θεωρίας των τυχαίων διεργασιών όμως έγκειται στο να μας κάνει να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίον αντιλαμβανόμαστε τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας.
info: Leonard Mlodinow, «Τα βήματα του μεθυσμένου», μετάφραση: Ανδρέας Μιχαηλίδης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
