Βαγγέλης Δημητριάδης.
Πόσο επίκαιρο μπορεί να είναι ένα δοκίμιο γραμμένο στα 1962; Πόσο χρήσιμη είναι η συζήτηση για τη ρομαντική ποίηση του 19ου αιώνα, η οποία, αφότου ενθρονίστηκε, έμεινε στο προσκήνιο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, με γλωσσικές υπερβολές εξαιτίας της προσκόλλησής της στην καθαρεύουσα, περισσότερο από όσο δικαιούταν, επιβραδύνοντας τις εξελίξεις στο χώρο της τέχνης; Γιατί μέχρι σήμερα ο William Wordsworth υποσκιάζεται από ισάξιους ή και κατώτερους Άγγλους ομοτέχνους του και οι αναφορές στην αξία και στη δύναμη του έργου του στην Ελλάδα είναι ευάριθμες και υποτονικές; Κι ακόμα: πώς και με ποιο τρόπο μπορεί να φανεί χρήσιμος στη σύγχρονη τέχνη και στην εκπαίδευση ο William Wordsworth διακόσια τόσα χρόνια μετά τη σύνθεση του Πρελούδιου; Σε αυτά και σε πολλά άλλα ερωτήματα και απορίες που εγείρει η περίπτωση του Άγγλου ρομαντικού επιχειρεί να απαντήσει με τη διευρυμένη του διατριβή ο Α. Βουγιούκας.
Το Πρελούδιο είναι η ποιητική απόδοση της αυτοβιογραφίας της παιδικής ηλικίας του Wordsworth, μιας «ζωτικής ψυχής», που συν των χρόνω μετασχηματίζεται ενεργητικά καλλιεργώντας σχεδόν διαισθητικά τις δημιουργικές του δυνάμεις. Ο Α. Βουγιούκας, αξιοποιώντας τη σχετική με το Πρελούδιο ποιητική του παραγωγή και με πολλές αυτοβιογραφικές αποκαλύψεις για συγκριτικούς και άλλους λόγους, όπως για παράδειγμα την πίστη του στη S. K. Langer ότι είναι συγχωρητέες οι αυτοαναφορές στο «εγώ» εφόσον ενσωματώνονται οργανικά στην αφήγηση, αφού «η υποκειμενική ποίηση, δεν είναι καθαρή επίδειξη υποκειμενικότητας αλλά μυθιστόρημα», ανιχνεύει την παιδευτική αξία του έργου χωρίς να αφήνει την παραμικρή υπόνοια ότι δεν ενδιαφέρεται πρωτίστως να προστατέψει τόσο τη δική του όσο και του Wordsworth την άποψη για την τέχνη, στους κόλπους της οποίας εκτιμά ότι φωλιάζει η αλήθεια και η αυθεντικότητα της ζωής. Πιστεύει ότι «η μεγάλη λογοτεχνία έχει μια συμφυή παιδευτική δύναμη προσιτή στον καθένα μας, αν και εφόσον δεν είμαστε αθεράπευτα μη δεκτικοί σε αισθητικά ερεθίσματα».
Αφού καταπιάνεται διεξοδικά με το πολυσυζητημένο από τους μελετητές (αμφιλεγόμενο αλλά άκρως συνθετικό και πολυεπίπεδο) φιλοσοφικό υπόβαθρο της ποίησης του Wordsworth και ειδικά του Πρελούδιου, ο συγγραφέας ξεκαθαρίζει τα πράγματα χρησιμοποιώντας πληθώρα πηγών για το κατά πόσο η φιλοσοφία και η ποίηση συμπορεύονται ή συγκρούονται μεταξύ τους και μέχρι ποιο σημείο αυτό είναι αποδεκτό. Στην ουσία επιχειρεί να μας οδηγήσει στις υψηλές ποιοτικές και «διδακτικές» προδιαγραφές που κινείται το συγκεκριμένο ποιητικό έργο και να αποκαταστήσει τη θέση του Wordsworth στα ελληνικά γράμματα.
Κατά τις υποδόριες εκτιμήσεις του Α. Βουγιούκα η όλη υπόθεση του Πρελούδιου στηρίζεται σε μια επίπλαστη εξιδανίκευση και στη σύλληψή της συνολικά και στα επιμέρους. Θεωρεί ότι ο ρομαντισμός δεν προσεγγίζει αντικειμενικά τη φύση και τους απλούς υπηρέτες της κι αυτό παρακωλύει κατά κάποιο τρόπο την αυθεντική απεικόνιση των αναμνήσεων από την παιδική ηλικία, την οποία ο Wordsworth, με κατευθυντήρια γραμμή την προσωπική του εμπειρία, προβάλλει ως βασική προϋπόθεση, για να καταθέσει την άποψη ότι «το παιδί είναι ο πατέρας του ανθρώπου». Η δημιουργική φαντασία, προϊόν αυτόνομων νοητικών διεργασιών, άμεσα συγγενής με την ποίηση, στην περίπτωση του Wordsworth, ακροβατεί ανάμεσα στον ιδεαλισμό και το ρεαλισμό, για να σχηματοποιηθεί σε «μια σκοτεινή / αόρατη μαστοριά που συμβιβάζει / ασύμβατα στοιχεία, και τα κάνει να σμίγουν / σε μια παρέα» (το παρόν και όλα τα ποιητικά παραθέματα του Πρελούδιου που διανθίζουν απ’ άκρη σε άκρη τη διατριβή του Α. Βουγιούκα είναι σε δική του μετάφραση).
Ο ποιητής προτάσσει την αγάπη ως βασικότατο συντελεστή στην ανάπτυξη του ανθρώπου. Η αγάπη καλλιεργείται από τη λογική και από το πάθος «που από μόνο του είναι η ψηλότερη λογική». Οι υπαρξιακοί δεσμοί του βρέφους αρχικά και του νηπίου στη συνέχεια με τη μητέρα του είναι αναντικατάστατοι. Η κοινωνικοποίηση του παιδιού εκκινά από τη γνωριμία του με το σώμα και τη φωνή της μητέρας. Η έλλειψη της αμοιβαίας σχέσης δημιουργεί «ιδρυματικές» συμπεριφορές. Τη μητρική αγάπη ο Wordsworth την πλαισιώνει με την αδερφική και τη φιλική. Η αδερφή του Dorothy «κράτησε για μένα μια σωτήρια επικοινωνία με τον πραγματικό εαυτό μου» και ο αγαπημένος του φίλος Coleridge με τη στοχαστική του ποιητικότητα τον απελευθέρωσε από τον ασυγκράτητο ρασιοναλισμό, ανοίγοντας το δρόμο για την υποταγή του στην υπηρεσία του αισθήματος και της υψηλών προδιαγραφών ποίησης. Στην ανάπτυξη της δημιουργικής φαντασίας του σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η «αισθαντικότητα» της φύσης, η ίδια η φύση, παρόλο που στο τέλος «αποδείχτηκε μοιραία για την τύχη του ως ποιητή». Αυτή συνέβαλε, από τη στιγμή που εκείνος με δική του πρωτοβουλία την ανακάλυψε, στη διαδικασία της (συναισθηματικής) ολοκλήρωσής του, καθώς συνέδραμε καταλυτικά και στη διαμόρφωση της ηθικής του.
Εντυπωσιακά εποικοδομητική, αν και κάπως υπερβατική στο πλαίσιο της διατριβής, είναι η επέκταση την οποία επιχειρεί ο Βουγιούκας στο ζήτημα της φιλαναγνωσίας των παιδιών. Θεωρώντας ότι ο Wordsworth δεν καταπιάνεται διεξοδικά με τα χαρακτηριστικά και τη θεματολογία του «καλού» λογοτεχνικού βιβλίου, ούτε κάνει μια σαφή πρόταση για το τι πρέπει να διαβάζει ένα παιδί, αλλά καταθέτει αόριστα και με συντομία την άποψη «να διαβάζει εκείνα που δεν του επιβάλλονται άνωθεν», διατυπώνει μέρος από τη διευρυμένη του πρόταση για το παιδικό βιβλίο που συμπεριλαμβάνεται στον τόμο Το γλωσσικό μάθημα στην πρώτη βαθμίδα της νεοελληνικής εκπαίδευσης.[1]
Με κριτήριο τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα ο Wordsworth υπήρξε ένα είδος πρώιμου συμπεριφοριστή και ταυτόχρονα (όσο κι αν φαίνεται αντιφατικό) υπερασπιστή της ελευθερίας του ατόμου: θεώρησε ότι οι άνθρωποι, τα πράγματα και η φύση ορίζουν την ανελικτική πορεία του από τη γέννηση μέχρι την ενηλικίωσή του του αλλά με μια διαφορά: είναι απαραίτητο το άτομο, μέσα από τη δική του υπόσταση να προσεγγίζει το φυσικό περιβάλλον του. Τοιουτοτρόπως δρα και αντλεί ενέργεια από αυτό.
Ο Α. Βουγιούκας διεκπεραιώνει τη συγγραφή του βιβλίου του με ποιητικό τρόπο –η ποιητικότητα της γραφής υπερισχύει του επιστημοσύνης– κάτι που φαντάζομαι υπήρξε ηθελημένη επιλογή του, ώστε να πετύχει το ωφέλιμο με το τερπνό, κατ’ αντιστοιχία με τον ο Wordsworth, ο οποίος με τους εξαίρετους στίχους του αναφέρεται προδρομικά χωρίς να το υποψιάζεται σε όλη του την έκταση, σε όσα θα καταγράψει εκατό χρόνια αργότερα η ψυχοπαιδαγωγική επιστήμη και η ψυχολογία. Επειδή μου είναι δύσκολο να καταλήξω με κάτι πιο σπουδαίο και συνοπτικό από το αποτιμητικό ρηθέν του Άγγλου επόπτη και αξιολογητή της πρωτότυπης διατριβής Richard Hamilton, παραθέτω απόσπασμα από την έκθεση: «ο Βουγιούκας γράφει αγγλικά με μια επινοητικότητα και χάρη που θα ήταν αξιοσημείωτη σε οποιονδήποτε… Ότι είναι και ο ίδιος ποιητής είναι καταφανέστατο όχι μόνο από πάμπολλα εδάφια καταπληκτικής εικονοπλασίας και προσωπικής εξομολόγησης, αλλά και από το φίνο νήμα της πρόζας του από την αρχή ως το τέλος».
[1] ΑΠΘ, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 304-341.
info: Αριστείδης Βουγιούκας, Το πρελούδιο του William Wordsworth όπως το είδε ένας Έλληνας εκπαιδευτικός και ποιητής, Gutenberg, Αθήνα 2017
