Κίμων Θεοδώρου
Το ερώτημα του κακού έχει ταλανίσει την ανθρώπινη σκέψη χιλιάδες χρόνια. Κυρίως από το μονοθεϊσμό κι έπειτα, συνδέεται με την ύπαρξη ενός ανώτερου αγαθού Όντος: εάν υπάρχει Θεός γιατί επιτρέπει το κακό στον κόσμο; Εφόσον ο καλοκάγαθος Πατέρας αφήνει τα παιδιά του να υποφέρουν, ενώ είναι παντοδύναμος και θα μπορούσε να εξαλείψει το κακό, τότε μάλλον δεν αγαπάει και τόσο τα παιδιά. Ή μήπως μπορούμε να αναζητήσουμε ελαφρυντικά; Θα αρκεστώ στην κυριότερη γραμμή υπεράσπισης, η οποία λέγεται «ελεύθερη βούληση» – η ιδέα της ελευθερίας αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του δυτικού πολιτισμού: ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να πράξει αυτό που θέλει, μόνο τότε αποκτούν αξία οι πράξεις του και νόημα η ζωή του, όταν ορίζει και καταλαβαίνει από μόνος του το καλό και το κακό. Αν ο Θεός είχε φτιάξει όλους τους «καλούς κανόνες» στους οποίους υποτάσσεται αναγκαστικά ο άνθρωπος, σαν ζόμπι ή μηχανοκίνητο ρομπότ, θα χανόταν η ανθρώπινη ουσία, θα μιλούσαμε τρόπον τινά για μια κοινωνία «θεοκρατικού ολοκληρωτισμού». Ας αναλογιστούμε δύο περιπτώσεις:
(α) ο Δημήτρης δεν συμπαθεί τη δύστροπη γειτόνισσά του, αλλά όταν την συναντά τυχαία μπροστά στις γραμμές του τραμ που επιχειρεί να διασχίσει αφηρημένη ενώ πλησιάζει συρμός, τη συγκρατεί από τον ώμο και της σώζει τη ζωή. Ο Δημήτρης ήταν ελεύθερος να πράξει ό,τι ήθελε και παρότι θα λάμβανε μια σαρκαστική ικανοποίηση εάν ξεφορτωνόταν τη γειτόνισσα, εντέλει «έκανε το σωστό», η πράξη του είναι επιβραβεύσιμη.
(β) ο Δημήτρης λαμβάνει σήματα στο κεφάλι του από μια ειδική κυβερνητική υπηρεσία, ένα προηγμένο τεχνολογικό Κέντρο Αστυνόμευσης που διοχετεύει προκαθορισμένες «καλές» συμπεριφορές, οι πράξεις του ρυθμίζονται από αυτό και οδηγείται στο να σώσει τη γειτόνισσα. Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, όμως, η πράξη δεν επιβραβεύεται καθώς δεν αποτελεί προϊόν της ελεύθερης του βούλησης.
Σύμφωνα με τη γραμμή υπεράσπισης του Πατέρα, ο Θεός χάρισε στα παιδιά του το μεγαλύτερο αγαθό, την ελεύθερη βούληση: είναι το αγαθό που εκτιμάται περισσότερο ανεξάρτητα από το περιεχόμενο των πράξεων, αν θα διαλέξουμε το άλφα ή το βήτα, το καλό ή το κακό. Αυτή η ελευθερία οδήγησε εξάλλου τους πρωτόπλαστους στην πτώση από τον κήπο της Εδέμ. Αυτή η ελευθερία θα τους χαρίσει πάλι τον Παράδεισο σε αυτόν ή τον άλλο κόσμο, εάν τη διαχειριστούν ορθά. Η ελευθερία αποτέλεσε δώρο υπέροχο και απεριόριστο, πηγή ηδονών αλλά και κινδύνων και πόνων της ανθρώπινης φύσης. Το πώς θα τη διαχειριστεί ο άνθρωπος, τι θα κάνει στη ζωή του, το αποφασίζει μόνος (ατομικά ή συλλογικά). Εκεί -εάν θέλουμε να συμφωνήσουμε με το συγκεκριμένο νήμα σκέψης- στηρίζεται η βάση ολόκληρης της ηθικής μας, δηλαδή, στο «δώρο του Θεού».
Στην ταινία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, το Κουρδιστό Πορτοκάλι (1971), ο κεντρικός ήρωας Άλεξ βρίσκεται κοντά στο παράδειγμα (β) που αναφέρθηκε παραπάνω: από νεαρός κακοποιός, μετατρέπεται σε άτομο «άκακο», σαν να του κατευθύνουν τηλεπαθητικά το μυαλό από ένα Κέντρο Αστυνόμευσης, το οποίο ορίζει και περιορίζει τις πράξεις του, μετά από τη «θεραπεία Λούντβιχ» στην οποία υποβλήθηκε. Τούτη η στροφή «στο δρόμο του καλού» δεν προκύπτει μέσα από ελεύθερη βούληση, όχι μόνο δεν επιβραβεύεται αλλά ο ήρωας χάνει την ανθρώπινη ουσία και πέφτει ανυπεράσπιστος θύμα των υπόλοιπων «ελεύθερων ηθικών δρώντων». Θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως αφετηριακά, η θεραπεία Λούντβιχ ξεκινά με τη θέληση του ίδιου του Άλεξ να την ακολουθήσει, δηλαδή, μέσα από ελεύθερη επιλογή του υποκειμένου. Η πρόταση ακυρώνεται αρκεί να σκεφτούμε ότι η «ελεύθερη επιλογή» προκύπτει σε ένα περιβάλλον εξαναγκασμού, καθώς βρίσκεται σε ίδρυμα εγκλεισμού όπου του ασκούνται ψυχικές πιέσεις, και έτσι, προκειμένου να απαλλαχτεί, ο Άλεξ προτιμά να πειραματιστεί ακολουθώντας τη «μέθοδο Λούντβιχ» που μέσα από χημικές διεργασίες καταλήγει σαν να του φυτεύουν ένα Κέντρο Αστυνόμευσης στον εγκέφαλο με σκοπό την ηθική καθοδήγηση. Ωστόσο, η καθοδήγηση έχει περισσότερο τη μορφή «απραξίας»: ο νέος μεταμορφωμένος Άλεξ προκειμένου να αποφύγει την ηδονή και τον πόνο, δεν πράττει σχεδόν τίποτα. Όμως, όπως φαίνεται δεν μπορεί να αποφύγει τον πόνο ούτε να αντιδράσει όταν η κοινωνία -και διάφορα πρώην θύματά του- τού επιτίθενται σωματικά και όχι μόνο. «Ο δρόμος του καλού» γίνεται εφιάλτης.
Ο Άλεξ είναι ένας σύγχρονος Ιησούς με τον οποίο κάτι πήγε στραβά: στο πρώτο μέρος της ταινίας, διαχέει το κήρυγμά του με εγκληματικές πράξεις, γιορτάζοντας την ελευθερία που του έδωσε ο Θεός. Στο δεύτερο μέρος, η κοινωνία τον κατακρίνει, συλλαμβάνεται και οδηγείται σε κράτηση, η θεραπεία Λούντβιχ αποτελεί τον Γολγοθά και τη Σταύρωσή Του. Στο τρίτο μέρος, η θεραπεία θα κατακριθεί από μια μειοψηφία διανοουμένων η οποία φτάνει να κινήσει το σύνολο της κοινωνίας σε αντίδραση ενάντια στα επιστημονικά πειράματα της κυβέρνησης για τη χειραγώγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, καθώς στερεί από τον άνθρωπο το δώρο του Θεού: την ελευθερία. Η Ανάσταση του Άλεξ λαμβάνει χώρα στην τελευταία σκηνή. Από αυτή την άποψη, το Κουρδιστό Πορτοκάλι, αποτελεί μια φιλόδοξη Βίβλο που γιορτάζει τη φύση του ανθρώπου όπως του χαρίστηκε από τον (όποιο) Δημιουργό και αποστρέφεται τη δυστοπία της «τεχνικής/ηθικής βελτίωσης» του ανθρώπου από εξουσιαστικούς μηχανισμούς. Τέλος, εάν εξαλείψουμε το κακό, χάνεται και η ελευθερία – κατ’ επέκταση η ηθική επιβράβευση, η νοηματοδότηση της ζωής, η ανθρώπινη ουσία, μετατρεπόμαστε σε άβουλα αντικείμενα εντός ενός είδους φρικιαστικού ολοκληρωτισμού.
