Η Κριτική Επιτροπή του Αναγνώστη για τα βιβλία που απευθύνονται στα παιδιά έδωσε στη δημοσιότητα το σκεπτικό για τις τάσεις τη χρονιά που πέρασε.
Περί ποσότητας και ποιότητας.
Μια ακόμη πλούσια, από εκδοτικής άποψης, χρονιά για το παιδικό και εφηβικό βιβλίο ήταν το 2017. Παιδικά εικονογραφημένα, βιβλία για τη μέση ηλικία, εφηβική λογοτεχνία, βιβλία γνώσης, διασκευές, graphic novel, όλα τα είδη υπηρετήθηκαν πιστά από παλαιούς και νέους συγγραφείς. Αν σκεφτεί κανείς πως κοντά στην ελληνική εκδοτική παραγωγή, έχουμε και τη μεταφρασμένη αντίστοιχη λογοτεχνία, μπορεί κανείς με ασφάλεια να πει πως η παιδική λογοτεχνία γοητεύει, αν όχι απαραίτητα το πλήθος των παιδιών και των εφήβων που ονειρευόμαστε, σίγουρα τους δημιουργούς. Δημιουργούς όχι αποκλειστικά του παιδικού. Συγγραφείς της ενήλικης λογοτεχνίας, ποιητές και επιστήμονες ασχολήθηκαν με το παιδικό βιβλίο. Κοντά στους εικονογράφους, ζωγράφοι εγνωσμένου κύρους ασχολήθηκαν με το παιδικό εικονογραφημένο.
Παλαιοί και σημαντικοί εκδοτικοί οίκοι μπαίνουν στο χώρο του παιδικού ενώ νέοι, μικροί και συχνά υψηλών προδιαγραφών εκδοτικοί, εμφανίζονται ειδικά προσανατολισμένοι στο παιδικό.
Γιατί άραγε ασκεί τέτοια έλξη στους δημιουργούς το παιδικό βιβλίο; Είναι μήπως η υψηλή θέση που επιφυλάσσει η κοινωνία μας στο παιδί και τον έφηβο; Είναι η συνειδητοποίηση πως το παιδικό βιβλίο τείνει να εξελιχθεί σε είδος πολυτροπικού μέσου, ένα έργο τέχνης που συνδυάζει λόγο και εικόνα με τρόπους αναπάντεχους, τρόπους που δεν υποψιαζόμασταν παλιά; Είναι πως πλέον μπορούμε να πούμε σχεδόν τα πάντα στα παιδιά, που «έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα»; Ή όσο πιο σύνθετη γίνεται μια κοινωνία, τόσο μεγαλύτερη ανάγκη έχει να σκεφτεί και η ίδια τι θέλει να «διδάξει» στα παιδιά της;
Όποιες κι αν είναι οι απαντήσεις στα παραπάνω θεωρητικά ερωτήματα, σημασία έχει πως η παραγωγή παιδικού και εφηβικού βιβλίου ήταν μεγάλη. Η ποσοτική άνοδος, όμως, δεν συνοδεύτηκε από αντίστοιχη ποιοτική εξέλιξη. Το παρήγορο είναι ότι στις φτωχές συνήθως αριθμητικά λίστες των Εφηβικών βιβλίων και των βιβλίων Γνώσεων συναντήσαμε πρωτότυπα και ενδιαφέροντα βιβλία τόσο όσον αφορά τα θέματα αλλά και όσον αφορά τις υφολογικές επιλογές. Είναι κρίμα που κάποια απ’ αυτά δεν ήταν δυνατόν να συμπεριληφθούν, για ποικίλους λόγους, δεοντολογίας κυρίως, στις φετινές βραχείες λίστες των βραβείων.
Άλλο ένα ζήτημα που απασχόλησε την επιτροπή αφορά ευφάνταστες διασκευές κλασικών έργων αλλά και ―πολύ καλά από λογοτεχνικής άποψης― βιβλία που εντάσσονται σε σειρές και κατά πόσον θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν στις μεγάλες ή μικρές λίστες. Τελικά η επιτροπή αποφάσισε αυτά τα βιβλία, ανεξαρτήτως της ποιότητάς τους, να μην συμπεριληφθούν στις λίστες
Ένα είδος που λείπει από τα βιβλία που εξετάσαμε ήταν η ποίηση κι αυτό είναι λυπηρό, γιατί ο ρυθμός, το «κουδούνισμα» των λέξεων, οι επαναλήψεις τραβούν την προσοχή και το ενδιαφέρον των παιδιών που αγαπούν τα ποιήματα. Υπήρχαν βέβαια βιβλία σε έμμετρο λόγο, τα οποία ωστόσο δεν πληρούσαν τα ουσιώδη ποιοτικά χαρακτηριστικά του ποιητικού λόγου.
Τα ζητήματα που απασχολούν τη λογοτεχνία, το επίπεδο γλώσσας, η μορφή και το ύφος, η αφηγηματική δομή και οι πρωτότυπες τεχνικές δεν απασχόλησαν σε ευρεία έκταση τους συγγραφείς, παρόλο που υπάρχουν τολμηρά δείγματα γραφής. Σαν κάτι να συγκρατεί τους δημιουργούς που κλωθογυρίζουν γύρω από γνωστά θέματα, τα οποία διεκπεραιώνουν φιλότιμα αλλά όχι πρωτότυπα. Σ’ αυτό συντελεί, πολλές φορές, η έκταση των κειμένων, ενώ αντίθετα η συμπύκνωση της ιστορίας, η οικονομία και η απουσία υπογράμμισης των νοημάτων ―πράγμα που η εικονογράφηση φαίνεται πως κατέκτησε― θα μπορούσε να τα βελτιώσει ιδιαίτερα.
Πιθανώς όλες αυτές οι διαπιστώσεις να οφείλονται στη βιασύνη για έκδοση που εμποδίζει τους δημιουργούς να επανεξετάσουν μικρά αλλά και μεγαλύτερα κείμενα, ώστε να δώσουν τον χρόνο που χρειάζεται στην ωρίμανση και την αρτιότητά τους. Ο χρόνος είναι, σ’ αυτές τις περιπτώσεις, αξιόπιστος σύμβουλος.
Η ανάγκη του μικρού παιδιού να ακούσει μια ιστορία ακριβώς στα μέτρα του, αυτό ίσως είναι ένα από τα μεγάλα ζητούμενα στον χώρο του παιδικού βιβλίου. Ξεγλιστρά ο ενήλικας εαυτός του συγγραφέα διαρκώς. Οι ιστορίες που διαβάσαμε που πραγματικά είναι στα μέτρα των μικρών παιδιών και σέβονται ταυτόχρονα το υψηλό επίπεδο φαντασίας, αισθητικής και αντίληψης που μπορεί να διαθέτουν ήταν ίσως όχι τόσο πολλές όσες θα θέλαμε, αλλά κάποιες ήταν εξαιρετικές. Οι ιστορίες επίσης που δεν υποτιμούν την ικανότητα των μικρών παιδιών να συλλαμβάνουν παγκόσμιες αλήθειες, συγκλονιστικές στιγμές της Ιστορίας, με τον δικό τους τρόπο, αρκεί να βρει ο συγγραφέας αυτόν ακριβώς τον τρόπο, κι αυτές ξεχώρισαν και έλαμψαν.
Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η εκδοτική φροντίδα για το παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο εξαντλείται στο σχεδιασμό του εξωφύλλου.
Συχνά στα βιβλία για παιδιά χρησιμοποιούνται γραμματοσειρές ακατάλληλες (π.χ. Comic sans) στο όνομα μιας εύκολης και κακώς εννοούμενης «παιδικότητας»
Υπάρχουν πολύ λίγες τολμηρές νέες προτάσεις εικονογράφησης που προτείνουν νέους τρόπους ανάγνωσης. Οι εικονογραφήσεις, όχι σπάνια, μοιάζουν μεταξύ τους και ακολουθούν τάσεις του εξωτερικού ή δοκιμασμένες και επιτυχημένες συνταγές.
Πολλοί εικονογράφοι αλλά και συγγραφείς αναπαράγουν (και ίσως προβάλλουν) το προσωπικό τους ύφος επιδιώκοντας αναγνωρισιμότητα .
Εξακολουθούν να εκδίδονται βιβλία που ασχολούνται με κοινωνικά θέματα και προβλήματα της εποχής, πολλές φορές χωρίς ουσιαστική συνεισφορά (π.χ απώλεια, προσφυγικό, αποκλεισμός, φωτιές κλπ) , όπως επίσης βιβλία με θέματα ή προσέγγιση που δεν απευθύνονται στα παιδιά. Επίσης βιβλία στα οποία το κείμενο και η εικονογράφηση μοιάζουν να απευθύνονται σε διαφορετικό κοινό (κείμενα μεγάλης έκτασης που συνοδεύονται από εικονογραφήσεις για μικρότερα παιδιά)
Ανθούν οι εκδόσεις οικονομικών(φτηνών στην παραγωγή) βιβλίων (μάλλον περιοδικών) με λίγο κείμενο, μικρό μέγεθος και τελικά με περιορισμένο χρόνο ζωής (ανατυπώνονται ποτέ;), Πολλές φορές τα βιβλία αυτά διαθέτουν και δραστηριότητες (ώστε να είναι και «χρήσιμα»)
Εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, δεν υπάρχουν βιβλία αμιγώς γνώσεων, όλα συνδυάζουν το καθαρά γνωστικό πεδίο με τη μυθοπλασία και τη λογοτεχνική αφήγηση.
Παιδικό βιβλίο με εικονογράφηση.
Σε αυτό το εκδοτικό τοπίο, ξεχώρισαν τα εικονογραφημένα βιβλία που συνδύασαν υψηλή αισθητική στο σύνολο της έκδοσης, πρωτοτυπία θέματος και εικονογράφησης, καταλληλότητα θέματος, ύφους και γλώσσας για τη ηλικιακό κοινό-στόχος και γενικότερα τα βιβλία που σεβάστηκαν το είδος και ανταποκρίθηκαν στις υψηλές προδιαγραφές του. Μια μεγάλη γκάμα ειδών εκπροσωπούνται στα βιβλία αυτής της μικρής λίστας: ποίηση, έμμετρος λόγος, παραμύθι και παραμυθική ιστορία, μικρή ιστορία, με την απόλυτη συνέργεια κειμένου και εικονογράφησης, θίγουν θέματα ρεαλιστικά και φανταστικά , στήνοντας ευφάνταστες αλληγορίες, με χιούμορ και ανεπιτήδευτη απλότητα. Ο αρχέγονος ανιμισμός εμψυχώνει το ζωικό και το φυσικό περιβάλλον, ενώ άνθρωποι και ζώα , μεταπλασμένοι σε χαρακτηριστικούς λογοτεχνικούς χαρακτήρες, κινούνται μέσα στο πεδίο μιας διαρκώς μεταβαλλόμενης και γεμάτης προκλήσεις πραγματικότητας.
Λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά.
Η προσφυγιά από την αντίστροφη ματιά του Έλληνα πρόσφυγα, η σχέση μας με το παρελθόν και την Ιστορία μας, η αρχαιοκαπηλία, η σχέση του παιδιού της πόλης με τη φύση, η δημοκρατία και η ικανότητα αντίστασης στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, η ίδια η διαδικασία της γραφής, οι παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας όπως αποτυπώνονται χαρακτηριστικά στη μικρή κλίμακα της επαρχίας αλλά και η περιπέτεια φαντασίας ενέπνευσαν τους δημιουργούς των βιβλίων που συμπεριελήφθησαν στη μικρή λίστα. Η καλοδουλεμένη περιπέτεια, η ιδιαίτερη ματιά του συγγραφέα, το χιούμορ, ο χειρισμός επίκαιρων θεμάτων με λογοτεχνική αρτιότητα, η προσεγμένη γλώσσα, αποτέλεσαν κάποιες από τις αρετές που έκαναν τα βιβλία αυτά να ξεχωρίσουν. Ας σημειωθεί και μια τάση που τείνει να παγιωθεί: η δυναμική εμφάνιση των κοριτσιών, θηλυκών ηρωίδων που, αντί περιμένουν τον πρίγκιπά τους, αναλαμβάνουν δύσκολες υποθέσεις αφήνοντας πρίγκιπες και ιππότες πολύ πίσω. Παρατηρήθηκε, δηλαδή, η τάση της φεμινιστικής προσέγγισης και διασκευής αρχέγονων παραμυθικών μοτίβων και χαρακτήρων.
Λογοτεχνικό βιβλίο για εφήβους.
Νέοι δημιουργοί ,αλλά και συγγραφείς που έχουν ήδη συμβάλει με το έργο τους και τη συνεχή παρουσία τους στην ανανέωση της ελληνικής εφηβικής λογοτεχνίας, εμφανίζονται στη μικρή λίστα του αναγνώστη. Τα εφηβικά βιβλία που συγκροτούν τη μικρή λίστα είναι αναπόσπαστα δεμένα με τη ρευστότητα, την αμφισημία και τη μεταιχμιακή φύση της εφηβείας, αντανακλώντας τόσο στο περιεχόμενο, όσο και, σε ορισμένες περιπτώσεις, στην ανοιχτή και υβριδική φόρμα τους, την ανήσυχη και ευμετάβλητη ψυχοσύνθεση του εφήβου. Ο έφηβος και η έφηβη, στο ρόλο του πρωταγωνιστικού λογοτεχνικού χαρακτήρα, καλείται να υπερασπιστεί την αυτονομία των επιλογών του και να αναλάβει δράση μέσα σε ένα πολυσχιδές και γεμάτο εντάσεις κοινωνικό πεδίο, προβάλλοντας παράλληλα το δικαίωμά του να αμφισβητεί την αυθεντία των ενηλίκων ή τις όποιες μορφές συμβολικής εξουσίας και επιτήρησης αντιλαμβάνεται ως καταπιεστικές. Οι ανάγλυφοι και «σφαιρικοί» χαρακτήρες των βιβλίων προκαλούν έντονες αναγνωστικές εντυπώσεις στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις, να διαχειριστούν την ενηλικίωση και την αφυπνιζόμενη σεξουαλικότητά τους , βιώνοντας με γλυκόπικρο τρόπο το τέλος της αθωότητας: μια απώλεια που σημαδεύει τους ίδιους ως ατομικές οντότητες, αλλά και την εποχή τους γενικότερα.
Το σκηνικό, όπως και η πλοκή και οι αφηγηματικές τεχνικές, είναι δουλεμένα με τρόπο ευφάνταστο και δεξιοτεχνικό. Οι συγγραφείς χειρίζονται με άνεση τους αφηγητές, εναλλάσσοντάς τους ορισμένες φορές, την πρωτοπρόσωπη ομοδιηγητική, όπως και την τριτοπρόσωπη ετεροδιηγητική αφήγηση, τον διάλογο και την αφήγηση (ευθύς, πλάγιος λόγος, ελεύθερος πλάγιος λόγος), σε τόνους ποικίλους και εναλλασσόμενους. Ιδιαιτέρως πρέπει να μνημονευτεί το σκηνικό , το οποίο παρουσιάζει αξιοσημείωτη ποικιλία , καλύπτοντας ένα μεγάλο χρονοτοπικό τόξο, από τα αστικά κέντρα ,τις μεγαλουπόλεις και την ελληνική επαρχία (μακριά από ηθογραφικά στερεότυπα) έως το εξωτικό τοπίο μακρινών περιοχών του πλανήτη και το απροσδιόριστο σκηνικό της λογοτεχνίας του φανταστικού.
Η γλώσσα είναι πλούσια , καλλιεργημένη. Χωρίς να απουσιάζει ο λυρικός τόνος, οι συγγραφείς δεν διστάζουν να αξιοποιήσουν την ιδιόλεκτο της νεολαίας, τους λεκτικούς κώδικες της ψηφιακής εποχής και της κοινωνικής δικτύωσης, ξένες λέξεις (αγγλικά ,γαλλικά), ακόμη και τα περίφημα greeklish.
Οι συγγραφείς συνεχίζουν να καλλιεργούν και να εξελίσσουν είδη όπως το κοινωνικό, το αστυνομικό-μυστηρίου και το μυθιστόρημα φαντασίας/μαγικού ρεαλισμού, το έντεχνο παραμύθι με αύρα Ανατολής, και το εξωτικό-περιπετειώδες, εμβολιάζοντάς τα ωστόσο με νεωτεριστικά στοιχεία, με μια γενικότερη διάθεση τολμηρής διαχείρισης του μυθοπλαστικού υλικού και ανανέωσης. Η επιτροπή εκτίμησε ιδιαίτερα το στοιχείο της καινοτομίας και της αξιοποίησης καινοφανών αφηγηματικών τρόπων και λογοτεχνικών τεχνασμάτων από τους συγγραφείς. Η θεματολογία διακρίνεται για την τολμηρότητά της (περιβάλλον και οικολογία, ενδοοικογενειακή βία, προσφυγιά, διαφορετικότητα, αναπηρία, περιθωριοποίηση και ρατσισμός, εξουσία, οικονομική κρίση, αδιέξοδες ή προβληματικές διαπροσωπικές και οικογενειακές σχέσεις, έρωτας, κ. ά.). Η πραγμάτευση των θεμάτων , ακόμη και εάν τα θέματα αυτά είναι πολυχρησιμοποιημένα ή διαχρονικά (σχέση ανθρώπου-φύσης, φωτιά στο δάσος, διαφορετικότητα κ.ά.), γίνεται με τρόπο ιδιοφυή και πρωτότυπο, δημιουργώντας το φαινόμενο του «νέου κρασιού σε παλαιούς ασκούς». Ευδιάκριτη είναι η κριτική και τολμηρή πραγμάτευση από τους συγγραφείς θεμάτων και καταστάσεων οικείων στους αποδέκτες στους οποίους απευθύνονται, δηλαδή τους εφήβους, καταστάσεων που ανήκουν ασφαλώς στη ζώνη οικειότητας των νεαρών ενηλίκων, ανήκουν στον κόσμο τους, και τον νοηματοδοτούν.
Οι συγγραφείς τολμούν να αποκαλύψουν ή να αποδομήσουν τα στερεότυπα και οτιδήποτε απειλεί φανερά ή καλυμμένα να ακινητοποιήσει την ανήσυχη και τολμηρή φύση του εφήβου σε στεγανά και καλούπια. Επιδιώκουν γενικότερα να προβάλλουν και να φωτίσουν την προσωπικότητα και την ψυχοσύνθεση του εφήβου, τοποθετώντας τον εντός του σύγχρονου πολιτικοκοινωνικού και πολιτισμικού γίγνεσθαι.
Τα βιβλία της μικρής λίστας αποδεικνύουν τη μεγάλη αφομοιωτική και διεισδυτική ικανότητα της εφηβικής λογοτεχνίας και την τάση της να αξιοποιεί δημιουργικά και να ενσωματώνει στη μυθοπλασία και την ίδια τη δομή της τους κώδικες, την αισθητική και την κουλτούρα άλλων τεχνών , όπως το graphic novel, ο κινηματογράφος, το θέατρο, η ζωγραφική και η μουσική. Υπερβαίνοντας το «άγχος της επίδρασης», οι συγγραφείς διαμορφώνουν συνθήκες ευρύτατου διαλόγου με τους μεγάλους συγγραφείς του Κανόνα ( όπως ο Shakespeare και ο Herman Melville ,συγγραφέας του Moby Dick ), ζωγράφους (Hieronymus Bosch) και σκηνοθέτες (Tim Burton). Ισορροπώντας με επιτυχία ανάμεσα στην παράδοση και την καινοτομία, τις κλασικές αφηγήσεις των αιώνων και τη σύγχρονη κουλτούρα, οι συγγραφείς της μικρής λίστας του αναγνώστη, με τα συγκεκριμένα βιβλία τους, συγκροτούν μια ολοκληρωμένη, υψηλής ποιότητας πρόταση για τη διαμόρφωση της λογοτεχνίας για εφήβους, προοιωνίζοντας τη γόνιμη μελλοντική της εξέλιξη.
Λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ελάχιστα ήταν τα καθαυτό βιβλία γνώσεων, χωρίς δηλαδή τη μυθοπλασία που αναλαμβάνει τον ρόλο να κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Η πρωτοκαθεδρία της Ιστορίας, της Μυθολογίας και της Διαφορετικότητας ,μελετούμενης υπό το πρίσμα κυρίως της Ψυχολογίας, υπέστη μια μικρή δημιουργική «ρωγμή» με βιβλία από τον χώρο των Φυσικών Επιστημών και της Πληροφορικής να κάνουν την εμφάνισή τους. Ξεχώρισαν τα βιβλία που συνδύασαν εικόνα, αφήγηση, εύστοχα φιλτραρισμένη γνώση, και, γιατί όχι;, ικανότητα να μεταδίδουν το πάθος του συγγραφέα για τον συγκεκριμένο τομέα γνώσης. Τα βιβλία της μικρής λίστας συνδυάζουν άψογα την επιστημονική αρτιότητα με τη λογοτεχνική χάρη και το εύληπτο του μηνύματος, αξιοποιώντας κώδικες και τεχνάσματα της λογοτεχνίας, όπως οι συμβολισμοί, το χιούμορ, η τροπικότητα, ο αφηγηματικός λόγος, κ.ά. Η ιδιαίτερα προσεγμένη και ευρηματική εικονογράφησή τους επαυξάνει, πολλές φορές, το στοιχείο της διαδραστικότητας και της συνακόλουθης ενεργητικής συμμετοχής του νεαρού αναγνώστη.
Η Επιτροπή χάρηκε την ανάγνωση όλων των βιβλίων που υποβλήθηκαν για κρίση, και ευχαριστεί θερμά το αναγνωστικό κοινό, τους δημιουργούς και τους εκδοτικούς οίκους για την εμπιστοσύνη στο θεσμό των βραβείων του Αναγνώστη.
Η κριτική επιτροπή για τα παιδικά βιβλία
Τζίνα Καλογήρου, καθηγήτρια ΕΚΠΑ, Αργυρώ Πιπίνη, συγγραφέας, Ελένη Σβορώνου, συγγραφέας, κριτικός παιδικής λογοτεχνίας, Κατερίνα Φρουζάκη, Υπεύθυνη στην Παιδική Βιβλιοθήκη Search, Κηφισιάς, Δημήτρης Χαλκιοπουλος, γραφίστας, σχεδιαστής οπτικής επικοινωνίας