Χρήστος Τσιάμης (Γράμμα από το Μανχάταν, φωτό η Jill Schoolman, ιδρυτής και διευθύντρια των εκδόσεων Αρχιπέλαγος).
Η εμβέλεια μιας γλώσσας καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις λογοτεχνικές αξίες. Με άλλα λόγια, όσο πιό διαδεδομένη είναι μια γλώσσα τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες για λογοτεχνικά έργα που εκδίδονται στη γλώσσα αυτή να τύχουν της κριτικής και ακαδημαϊκής προσοχής που θα δημιουργήσει τις συνθήκες για την ενσωμάτωση τους στον παγκοσμίως αποδεκτό κανόνα της λογοτεχνίας. Και όταν μιλάμε γιά εμβέλεια δεν εννοούμε το μέγεθος του πληθυσμού μιας γλώσσας (με αυτό το κριτήριο ο σύγχρονος λογοτεχνικός κανόνας θα έπρεπε να βρίθει από βιβλία λογοτεχνών της Κίνας) αλλά το βεληνεκές που αποκτά μια γλώσσα όταν έχει γίνει η Lingua Franca σε μια ορισμένη ιστορική εποχή. Στην αρχαιότητα αυτή η γλώσσα ήταν τα Ελληνικά, και αργοτερα τα Λατινικά, στην εποχή μας είναι η Αγγλική. Ετσι, για εμάς που γράφουμε σε μια γλώσσα μικρού βεληνεκούς η μετάφραση των λογοτεχνικών μας έργων, ιδιαιτέρως στα αγγλικά, είναι σπουδαία υπόθεση. Κάτι τέτοιες σκέψεις έκανα όταν, ένα βροχερό βράδυ στις αρχές της άνοιξης, βάδιζα σε μια έρημη γειτονιά του Δυτικού Γκρήνουϊτς Βίλλατζ, στο Μανχάτταν, καθ’ οδόν πρός μια γκαλλερύ, σχεδόν δίπλα στον ποταμό Χάτσον, όπου οι εκδόσεις Αρχιπέλαγος είχαν μια γιορτή επί τη ευκαιρία των10 χρόνων από την ίδρυσή τους.
Οι εκδόσεις Αρχιπέλαγος ιδρύθηκαν από την Jill Schoolman (που ήρθε στη Νέα Υόρκη από το Κάνσας Σίτυ) ως ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός αφιερωμένος στην μετάφραση και έκδοση μη Αμερικανικής λογοτεχνίας. Παρόλο ότι υπάρχουν και άλλοι εκδοτικοί οίκοι στην Αμερική που εκδίδουν συστηματικά ξένη λογοτεχνία σε ματάφραση (όπως οι εκδόσεις New Directions, Dalkey Archives, Three Percent κλπ), το Αρχιπέλαγος είναι ο μόνος μη πανεπιστημιακός εκδοτικός οίκος που εκδίδει κατ’ εξοχήν μεταφράσεις ξένης λογοτεχνίας. Χρηματοδοτείται από δημόσιες και ιδιωτικές συνεισφορές και ανάμεσα στους πολλούς σύγχρονους Αμερικανούς συγγραφείς που υποστηρίζουν οικονομικά το Αρχιπέλαγος συμπεριλαμβάνονται και οι: Πώλ Ωστερ, Ράσσελ Μπάνκς, Νικόλ Κράους, Ρικ Μούντυ και ο σπουδαίος μεταφραστής Λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας Γκρέγκορυ Ραμπάσσα.
Για να εκτιμήσουμε τη σπουδαιότητα του έργου που επιτελούν οι εκδόσεις Αρχιπέλαγος, θα πρέπει να αναφέρουμε ένα δύο χαρακτηριστικά του εκδοτικού τοπίου των Ηνωμένων Πολιτειών. Συγκεκριμένα, ότι μόνο το 3% των εκδόσεων στις ΗΠΑ είναι μεταφράσεις (στην Ελλάδα οι μεταφράσεις κυμαίνονται γύρω στο 60%). Επίσης, ότι το σχετικά πρόσφατο φαινόμενο νέων μεταναστών συγγραφέων που γράφουν απ’ ευθείας στα αγγλικά για θέματα που αφορούν τους τόπους της καταγωγής τους (Ινδία, Ρωσία, Σερβία, Αιθιοπία, Νιγηρία, Κίνα κλπ) φαίνεται να ικανοποιεί την πολιτικώς ορθή στάση του ενδιαφέροντος για τον «άλλον» χωρίς να χρειάζεται οι Αμερικανικοί εκδοτικοί οίκοι να ταξιδέψουν στο γλωσσικό τοπίο του «άλλου», δηλαδή στην ξενόφωνη εκδοτική παραγωγή, εις αναζήτησιν λογοτεχνικών έργων αξίας.
Ανάμεσα στα βιβλία που έχει εκδώσει το Αρχιπέλαγος συμπεριλαμβάνονται πολλοί τόμοι έργων του Παλαιστίνιου ποιητή Μαχμούντ Νταρβίς, του Λιβανέζου Ηλία Κούρυ, του Βέλγου Ούγκο Κλάους, του Αργεντινού Χούλιο Κορτάσαρ και βιβλία ποιημάτων του Μίλτου Σαχτούρη και του Γιάννη Ρίτσου. Πρέπει να σημειώσουμε οτι μεγάλη αίσθηση έχει προκαλέσει τελευταία η έκδοση, σε τρείς τόμους μέχρι στιγμής, του εκτενούς έργου του Νορβηγού Κάρλ Οβε Κνάουσγκααρντ «Ο Αγώνας μου». Οι κριτικές στον Αμερικανικό τύπο είναι διθυραμβικές και η πρόσφατη περιοδεία του συγγραφέα σε πόλεις της Αμερικής, με δημόσιες συζητήσεις του με πολύ γνωστούς Αμερικανούς συγγραφείς, είναι ενδεικτική του μεγάλου ενδιαφέροντος του Αμερικανικού λογοτεχνικού κοινού για το έργο αυτό.
Πριν λίγες μέρες είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω, στο βιβλιοπωλείο ΜακΝάλλυ στις παρυφές του Σόχο, μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση του Κναόυσκγααρντ με την Αγγλιδα συγγραφέα Ζέϊντι Σμιθ. Και οι δύο όροφοι του βιβλιοπωλείου ήταν κατάμεστοι από κόσμο (στο ισόγειο μπορόυσες να παρακολουθήσεις τη συζήτηση από μια μεγάλη οθόνη). Παραθέτουμε λίγα χαρακτηριστικά στιγμιότυπα της συζήτησης ίσα για να μεταφέρουμε το πνέυμα της:
Kαρλ Oβε: Οι πρώτες σελίδες του βιβλίου μου ‘φαγαν τον περισσότερο χρόνο. Ηθελα να δημιουργήσω μια καινούργια προοπτική. Να μπορείς να κοιτάς την ανθρωπότητα απέξω. Ηθελα να προχωρήσω σιγά σιγά από το γενικό στο συγκεκριμένο και τότε να συμπεριλάβω κάθε τι που υπέπεπτε στην αντίληψη μου. Ηθελα να συμπεριλάβω τα πάντα σ’ αυτό το βιβλίο.
Ζέϊντι Σμίθ: Φαίνεται οτι πήρε αιώνες για να ειπωθεί στη λογοτεχνία έτσι απλά «νά, το ποτήρι».
ΖΣ:…όλη αυτή η ατμόσφαιρα πλήξης στο βιβλίο σου αγγίζει το πνευματικό.
ΚΟ: Γενικά δεν έχω αυτοπεποίθηση γιά το γράψιμό μου. Κι όταν φτάνεις στο πνευματικό, εκεί πιά δεν υπάρχει γλώσσα γιά να εκφραστείς.
ΖΣ. Το βιβλίο σου αποτελεί την εκπλήρωση μιας φαντασίωσης για κάθε συγγραφέα που σε κάποια στιγμή έχει σκεφτεί ‘Τι θα γινόταν άραγε αν τολμούσα να τα πω όλα;’ Γι αυτό κι έχεις τόσους συγγραφείς θαυμαστές. Το έχεις μήπως μετανοιώσει που έγραψες με τόση ελικρίνεια;
ΚΟ: Κοίταξε, ένοιωθα οτι δεν είχα να χάσω τίποτα. Αυτό βέβαια άλλαξε σιγά σιγά προς το τέλος του βιβλίου (στον 4 ο , 5ο τόμο)…. Οσο για τον τίτλο του βιβλίου, ναί είχα κατα νού τον τίτλο του γνωστού βιβλίου του Χίτλερ.
Την εκδήλωση αυτή ακολούθησε μια συζήτησή μου με την Jill Schoolman. Μου είπε ότι αυτό που την οδήγησε στην ίδρυση των εκδόσεων της ήταν η επιθυμία για μεταφράσεις που θα άνοιγαν καινούργιους δρόμους, που θα έφερναν στην κυκλοφορία παραμελημένα λογοτεχνικά έργα της ξένης (μη αγγλικής) λογοτεχνίας. Εργα κλασσικά αλλά και σύγχρονα. Πώς κατάληξες στην ονομασία των εκδόσεων; τη ρωτήσα. «Αυτά τα λογοτεχνικά έργα στις ξένες γλώσσες τα σκεφτόμουνα σαν μια ομάδα νησιών που συνδέονται [και συνιστούν το αρχιπέλαγος] μα που ταυτοχρόνως είναι και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο.» Τι είδους βιβλία την ενδιαφέρουν; «Να, τα βιβλία που κάνουν τομή και στο όραμα που προβάλλουν, και στη γλώσσα, και στο πνεύμα που τα διαπνέει. Βιβλία που θέτουν βαθειά φιλοσοφικά ερωτήματα. Βιβλία όπου διασταυρώνονται διαφορετικά είδη του λόγου: μυθιστορία και φιλοσοφία, μυθιστορία και ποίηση, μυθιστορία και τέχνη.» Πώς συνήθως αποφασίζει τι θα εκδώσει, ειδικά για έργα γραμμένα στίς ονομαζόμενες «εξωτικές γλώσσες»; Ακούει για κάποια βιβλία και κατόπιν αναζητάει μεταφραστές σε αυτές τις γλώσσες ή την προσεγγίζουν οι μεταφραστές με προτάσεις τους; «Ως επί το πλέιστον, μαθαίνω για κάποια βιβλία από εκδότες, από επιμελητές κλπ και ψάχνω να βρώ τον κατάλληλο μεταφραστή. Συμβαίνει όμως να εκδίδω και βιβλία τα οποία μου έχουν προτείνει μεταφραστές με τους οποίους έχω συνεργαστεί.» Επειδή το Αρχιπέλαγος είναι μη κερδοσκοπικός οργανισμός, τα όποια κέρδη από τις εκδόσεις, μαζί με τις ιδιωτικές και δημόσιες συνεισφορές, χρησιμοποιούνται για να χρηματοδοτηθούν μελλοντικές εκδόσεις. Για την έκδοση του βιβλίου «Ο αγώνας μου» οι εκδόσεις χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά την μέθοδο χρηματοδότησης Kickstarter μέσω του διαδίκτυου. Είχε επιτυχία; «Ναί», είπε η Schoolman, «και σκεφτόμαστε να το κάνουμε και με άλλες μελλοντικές εκδόσεις. Χρειάζεται βέβαια κάποια ειδική προετοιμασία. Μπορείς να δείς στο διαδίκτυο το βίντεο που φτιάξαμε για το Kickstarter ώστε να προσελκύσουμε συνεισφορές για την έκδοση του βιβλίου του Καρλ Οβε.»
Προφανώς, «Ο αγώνας μου» ήταν μεγάλη εκδοτική επιτυχία. Μόλις αυτή την εβδομάδα ο τρίτος τόμος του βιβλίου συμπεριελήφθη στην λίστα των μπέστ σέλλερ της εφημερίδας New York Times. Ρωτήσα πώς αυτό το βιβλίο ξέφυγε από τους μεγάλους εκδοτικούς οίκους (αν και τώρα ο οίκος Φαράρ Στράους και Ζιρού έχει τα δικαιώματα για την έκδοση του βιβλίου σε paperback.) «Εχοντας διαβάσει το προηγούμενό του βιβλίο, το οποίο και εξέδωσα, ‘A Time for everything’ (Καιρός για το κάθε τι) προσφέρθηκα να εκδώσω και τους 6 τόμους του «Ο αγώνας μου», χωρίς κάν να τους έχω διαβάσει, βασιζόμενη στη γνώμη της επιμελήτριας της Νορβηγικής έκδοσης.» Πρόκειται όντως για ένα έπος της καθημερινότητας μέσα από τις λεπτομέρειες της ζωής του συγγραφέα; «Ναί», μου απαντάει η Schoolman, «αλλά ταυτοχρόνως είναι και μια αναζήτηση γιά ένα βαθύτερο νόημα που αντλείς εξετάζοντας πράγματα απτά, συγκεκριμένα.»
Ποιά είναι μερικά απο τα πιό επιτυχημένα βιβλία των εκδόσεων; Η Schoolman ανέφερε μεταξύ άλλων και τα εξής: ‘Σεράγιεβο Μάρλμπορο’ του Μιλιένκο Γιέργοβιτς, ‘Η Πύλη του Ηλιου’ του Λιβανέζου Ηλία Κούρυ, ‘Μπακακάϊ’ του Πολωνού Βίτολντ Γκομπρόβιτζ, ‘Η σερβιτόρα ήταν καινούργια’ της Ντομινίκ Φάμπρ, ‘Ο δίδυμος’ του Ολλανδού Γκερμπράντ Μπάκερ, ‘Γαλήνη’ του Ουγγαρέζου Ατίλα Μπάρτις, και ‘Η αποστολή στο Δέντρο Μπάομπαμπ’ της Βίλμα Στόκενστρομ που γράφει στη γλώσσα Αφρικάανς. Ετοιμάζει κάποιο καινούργιο βιβλίο από Ελληνα συγγραφέα; «Βεβαίως! Ενα εξαιρετικό βιβλίο διηγημάτων του Χρήστου Οικονόμου μεταφρασμένο από την Karen Emmerich.» Είδα ένα νεανικό κοινό στην εκδήλωση του Νορβηγού συγγραφέα, της είπα. «Οντως, έχουμε ένα νεανικό αναγωστικό κοινό, και τα βιβλία του Κάρλ Οβε φαίνεται να έχουν δημιουργήσει έναν ενθουσιασμό σε ανθρώπους των είκοσι και τριάντα χρόνων. Ισως επειδή, κατά την εκτίμηση μου, τα βιβλία αυτά ανοίγουν καινούργιους δρόμους, καινούργια πρότυπα.»
Πίσω, στη γιορτή των εκδόσεων ‘Αρχιπέλαγος, απ’ όπου αρχίσαμε, στη γκαλλερύ του Δυτικού Βίλλατζ, ανάμεσα σε ένα πλήθος όλων των ηλικιών συναντάω ένα νεαρό (στα τριάντα τους) ζευγάρι. Είναι και οι δύο τους πιλότοι σε αεροπορικές γραμμές! Η γυναίκα κρατάει το βιβλίο του Κορτάσαρ ‘Autonauts of the Cosmoroute’ (Αυτοναύτες του Κοσμοδρόμου). Σου αρέσει ο Κορτάσαρ; την ρωτάω. Δεν ξέρω τη δουλειά του, μου λέει, αλλά εμπιστεύομαι τα λόγια του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες στο οπισθόφυλλο. Να λοιπόν που, ακόμα και στην εποχή της υψηλής τεχνολογίας, το βιβλίο εξακολουθεί να διαδίδεται όπως πάντα: από στόμα σε στόμα.
