Το αίνιγμα του κόσμου (του Δημήτρη Σωκιαλίδη)

του Δημήτρη Σωκιαλίδη.

Ανοίγω τα μάτια μου και απλώς βλέπω. Μια δέσμη φωτός από τον ήλιο εισέρχεται στο μάτι μου και ερεθίζει τον αμφιβληστροειδή μου. Προκαλείται έτσι μια μεταβολή. Δημιουργείται μια σειρά από διαδοχικές ηλεκτρικές αντιδράσεις σε διάφορα σημεία του εγκεφάλου μου που με την σειρά τους οδηγούν σε μία μεταβολή τελείως διαφορετικής φύσης και πολύ δύσκολη να εξηγήσουμε: την υποκειμενική νοητική αντίληψη ενός όμορφου χρώματος ή μιας εικόνας του κόσμου που μας περιβάλλει. Πως από ένα απλό φυσικό συμβάν οδηγούμαστε σε ένα γεγονός εντελώς διαφορετικής τάξης που είναι η νόηση;

Καλώς ήλθατε στο αίνιγμα του κόσμου (world knot) κατά τον Arthur Schopenhauer, το δύσκολο πρόβλημα (hard problem) για τους νευροεπιστήμονες, το πρόβλημα μυαλού/σώματος (mind-body problem) για τους φιλοσόφους.

Ας πάμε λίγο πιο πέρα. Είναι γνωστό ότι για να δούμε απλώς κάτι, διάφορα κέντρα του οπτικού φλοιού του εγκεφάλου μας επεξεργάζονται διαφορετικές συνιστώσες της όρασης. Άλλο κέντρο τα χρώματα, άλλο τα  σχήματα, άλλο την κίνηση, άλλο το βάθος, άλλο την φωτεινότητα κοκ. Επομένως γεννάται ένα πολύ γνωστό στους νευροεπιστήμονες πρόβλημα. Πως υλοποιείται η σύνδεση/σύνθεση της επεξεργασίας όλων αυτών των κέντρων σε μία οπτική εμπειρία. Μία εικόνα του έξω κόσμου που μας περιβάλλει.

Ακόμα λίγο πιο βαθιά. Πως όλες αυτές οι εικόνες (βιωματικές εμπειρίες ) που ιστορικά (μέσω της μνήμης) έχω συσσωρεύσει στον εγκέφαλό μου συνθέτουν μια αίσθηση, μια συνείδηση του εαυτού μου στον χώρο και τον χρόνο; Δηλαδή πως μια μάζα νευρικών κυττάρων αποκτά αυτογνωσία – συνείδηση και προσπαθεί να μελετήσει  και να καταλάβει τον ίδιο τον εαυτό της;

Η παλαιότερη προσέγγιση του μικρού «ανθρωπάκου» (homunculus) που βρίσκεται μέσα στον εγκέφαλο και στον οποίο το οπτικό σύστημα δείχνει τις εικόνες που καταγράφει ή παρουσιάζει η μνήμη, τις βιωματικές μου εμπειρίες  υπό μορφή θεατρικής παράστασης (Cartesian theater), δεν λύνει φυσικά το πρόβλημα. Γιατί στην απλή ερώτηση και πως βλέπει ή θυμάται ο ανθρωπάκος; θα καταλήγαμε σε ένα άλλο ανθρωπάκο μέσα στον ανθρωπάκο και ούτω καθεξής και το μυαλό μας δεν θα ήταν παρά μια μπάμπουσκα που θα περιείχε άπειρα ανθρωπάκια αλλά καμία απάντηση στο πρόβλημά μας.

Θα μπορούσε άραγε αντί για έναν ανθρωπάκο να υπάρχει στον εγκέφαλό μας ένας πυρήνας από νευρώνες  στον οποίο συγκλίνουν τα αποτελέσματα της επεξεργασίας όλων των οπτικών κέντρων (χρώμα, κίνηση, σχήμα, βάθος κλπ.) και να ήταν αυτός υπεύθυνος για την συνειδητή οπτική εικόνα του περιβάλλοντος που έχουμε; Ή κατ’ επέκταση θα μπορούσε η συνείδηση γενικότερα να εδράζει σε κάποιον πυρήνα νευρώνων στον εγκέφαλο που δεν έχουμε εντοπίσει ακόμα;

Η ενσυνείδητη εμπειρία εκδηλώνεται με μια πλούσια φαινομενολογία και είναι δύσκολο να οριστεί με σαφήνεια. Περιλαμβάνει όλες τις μορφές αισθητηριακών αντιλήψεων (όραση, ακοή, οσμή, γεύση, ιδιοδεκτικότητα¹, κιναισθησία², ηδονή, πόνο), εικόνες, σκέψη, συναισθήματα, καθώς και αισθήματα βούλησης, αυτογνωσίας, οικειότητας. Επιπλέον όπως είδαμε πιο πάνω κάθε μορφή αποτελείται από πολλές υποδιαιρέσεις, παραδείγματος χάρι όπως είπαμε η όραση περιλαμβάνει το χρώμα, το σχήμα, την κίνηση, το βάθος. κ.λπ. Με αυτή την πλούσια φαινομενολογία τι ακριβώς είναι η συνείδηση; Είναι η ενσυνείδητη αντίληψη μιας εικόνας; Η κατάσταση εγρήγορσης γενικότερα; Η εστίαση της προσοχής; η αντίληψη του εαυτού μας ως ενιαίου υποκειμένου με συγκεκριμένη βιωματική ιστορία;

Παρόλη λοιπόν την πρόοδο των νευροεπιστημών τις τελευταίες δεκαετίες,  εθεωρείτο ότι ήταν πολύ νωρίς ακόμα για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της συνείδησης και επομένως δεν έπρεπε οι σοβαροί νευροεπιστήμονες να ασχολούνται με αυτό το «φιλοσοφικό» θέμα. Τα τελευταία όμως χρόνια κάποια μεγάλα ονόματα της νευρολογίας έσπασαν το ταμπού και προέκυψαν πολλές ενδιαφέρουσες μελέτες καθώς και η πρώτη πολλά υποσχόμενη θεωρία της συνείδησης που παρουσιάζεται σε αυτό το εμπνευσμένο βιβλίο των Τζέραλντ Έντελμαν & Τζούλιο Τονόνι.

Παρακάμπτοντας το πρόβλημα του ορισμού της συνείδησης, οι δύο συγγραφείς εστιάζουν την προσοχή τους σε τρεις κοινές αρχές που διέπουν όλα τα είδη ενσυνείδητης εμπειρίας: ατομικότητα, ενότητα και πληροφορία.

Η ενσυνείδητη εμπειρία είναι ατομική. Είναι αδύνατο για έναν άλλον άνθρωπο να γνωρίζει ακριβώς την εμπειρία του κόκκινου χρώματος που έχω εγώ. Αυτά είναι τα περίφημα “qualia”, δηλαδή οι απροσπέλαστες από τρίτους υποκειμενικές αντιληπτικές μας εμπειρίες.  Προσωπικές υποκειμενικές εμπειρίες που φυσιολογικά για κάθε έναν από εμάς είναι “αντικειμενικές”. Δεν μπορεί κανείς να απαλλαγεί από τον ενσωματωμένο εαυτό του.

Η ενσυνείδητη εμπειρία είναι πάντοτε ενσωματωμένη σε μία ενιαία συνεκτική ολότητα. Αποτελείται από ένα δίκτυο σχέσεων το οποίο, είναι αδύνατον την στιγμή της συνείδησης ενός γεγονότος, να αναλυθεί πλήρως στα αυτοτελή συστατικά του. Εάν βάλετε το 1 και το 7 δίπλα δίπλα, βλέπετε το 17 και όχι το 1 και το 7. Οι εικόνες π.χ. που αντιλαμβάνονται τα δύο μάτια δεν είναι ίδιες. Έχουν ελαφριά οριζόντια μετατόπιση η μία προς την άλλη. Ωστόσο η οπτική σκηνή που αντιλαμβανόμαστε αποτελεί μία αρμονική σύνθεση των δύο εικόνων στην οποία τα στοιχεία ανομοιότητας προστίθενται δίνοντας μάλιστα την αίσθηση του βάθους. Αν τα δύο μάτια δουν δύο τελείως διαφορετικές εικόνες που δεν είναι δυνατόν να συνδυαστούν μεταξύ τους τότε δεν βλέπουμε τις δύο εικόνες ταυτόχρονα, την μία πάνω στην άλλη, αλλά πότε την μία και πότε την άλλη εναλλάξ. Εάν κόψουμε το μεσολόβιο (την μεγάλη δομή που ενώνει αμφίδρομα τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια), τότε έχουμε δύο διαφορετικές συνειδήσεις μέσα στο ίδιο κρανίο. Το ένα ημισφαίριο έχει ενσυνείδητη εμπειρία της εικόνας που βλέπει το ένα μάτι και το άλλο ημισφαίριο έχει ενσυνείδητη εμπειρία της εικόνας που βλέπει το άλλο μάτι, χωρίς να ξέρει το ένα τι βλέπει το άλλο.

Η άρρηκτη ενότητα της ενσυνείδητης εμπειρίας  είναι υψίστης σημασίας για τον ανθρώπινο εγκέφαλο, ο οποίος  φαίνεται να προσπαθεί να την συγκρατήσει, πάση θυσία και ορισμένες φορές πέραν κάθε λογικής. Π.χ. ορισμένα άτομα μπορούν μετά από εγκεφαλική συμφόρηση να χάσουν τις αισθήσεις τους και να μείνουν παράλυτα από την μια πλευρά του σώματός τους χωρίς να έχουν συνείδηση της κατάστασής τους. Όταν τους επισημανθεί η παράλυση θα την δικαιολογήσουν με ευφάνταστες μυθοπλασίες. Πάσχουν από «ανοσογνωσία». Όπως συμβαίνει σε ορισμένες εγχειρήσεις καρδιάς, όπου εάν αφαιρεθεί ένα μεγάλο τμήμα της καρδιάς και μετά ραφτούν τα άκρα της, η καρδιά αρχίζει να χτυπά με την νέα μικρότερη μορφή της, έτσι φαίνεται να ανασυντίθεται και να ενοποιείται το ενσυνείδητο άτομο (μετά από ένα βαρύ εγκεφαλικό) σε ένα νέο σύμπαν στρεβλής υποκειμενικής αντίληψης.

Τέλος η ενσυνείδητη εμπειρία περιέχει πληροφορία. Μία μοναδική στιγμή ανθρώπινης εμπειρίας αποτελεί ένα από τα πιο φορτωμένα με πληροφορία πράγματα στο σύμπαν. Πριν κλειδώσει κάθε στιγμή της ύπαρξης θα μπορούσε να πάρει άπειρες μορφές.  Αλλά την στιγμή που θα κλειδώσει οι “άπειρες” εναλλακτικές εξαφανίζονται, η αβεβαιότητα μηδενίζεται και επομένως αποκτά τεράστιο  νόημα.

Πράγματι σκεφτείτε για παράδειγμα γιατί θεωρούμε πως ένας θερμοστάτης που διακρίνει το ζεστό από το κρύο δεν έχει συνείδηση, αλλά είναι απλώς μια συσκευή χωρίς ενδιαφέρον, ενώ όταν εκτελούμε εμείς την ίδια λειτουργία έχουμε την ενσυνείδητη αίσθηση του κρύου ή του θερμού ή ακόμη και του πόνου; Μήπως γιατί σε μας η αίσθηση της ζέστης ή του κρύου μπορεί ανάλογα με την περίσταση να οδηγήσει σε πολλές διαφορετικές νοηματοδοτήσεις και αντίστοιχα σε πιθανές εναλλακτικές συμπεριφορές;

Ποιο συγκεκριμένο είδος  φυσικής διεργασίας εξηγεί ταυτόχρονα τις τρεις ιδιότητες που αναφέραμε πιο πάνω;

Όλες οι μελέτες δείχνουν ότι η ενσυνείδητη εμπειρία συνδέεται με την ταυτόχρονη δραστηριότητα ομάδων νευρώνων πολλών και ποικίλων περιοχών του εγκεφάλου. Οι περιοχές είναι εξειδικευμένες. Άλλες ευθύνονται για τα οπτικά ερεθίσματα, άλλες ευθύνονται για τα ακουστικά, άλλες για τα απτικά κοκ.

Πέραν όμως του ανατομικού διαχωρισμού και της μεγάλης ποικιλομορφίας στην λειτουργία νευρωνικών ομάδων στον εγκέφαλο εξίσου σημαντική είναι και η συνδεσμολογία του: οι συνδέσεις δηλαδή που κτίζονται μεταξύ των νευρώνων, των διαφόρων ομάδων νευρώνων και των ομάδων μεταξύ τους.  Ο πιθανός αριθμός και η πυκνότητα αυτών των συνδέσεων είναι πολύ μεγάλος. Ξεπερνά τον αριθμό των σωματιδίων που υπάρχουν στο γνωστό  σύμπαν.  Η πιο σημαντική μορφή σύνδεσης στα εξελιγμένα βιολογικά συστήματα είναι αυτή της «επανεισόδου» (reentry) όπου οι διάφορες λειτουργικά διαχωρισμένες περιοχές συνδέονται αμφίδρομα μεταξύ τους και ένα «σήμα» μπορεί να ταξιδεύει συνεχώς ανάμεσα σε δύο συνδεδεμένες περιοχές.

Από ό,τι έδειξαν τα πολύπλοκα μοντέλα προσομοίωσης κυρίως του οπτικού φλοιού της γάτας, που επεξεργάστηκε ο Τζούλιο Τονόνι³  και οι συνεργάτες του, αυτή η διαδικασία πολλαπλού αλληλοεπηρεασμού (επανεισόδου) επιτυγχάνει την ενοποίηση, διαφόρων λειτουργικά διαχωρισμένων ιδιοτήτων των περιοχών του εγκεφάλου, για την οποία αναρωτηθήκαμε πιο πάνω, χωρίς να υπάρχει η ανάγκη κάποιας κεντρικής περιοχής συντονισμού ή κάποιου ανθρωπάκου μέσα στον εγκέφαλο.

Επιπλέον, αυτή η πολύπλοκη δυναμική διεργασία της επανεισόδου συγχρονίζει την δραστηριότητα νευρωνικών ομάδων από διάφορα εγκεφαλικά κυκλώματα συνδέοντάς τα και δημιουργώντας καινούργια κυκλώματα που επιτρέπουν σε ένα ζώο να κατηγοριοποιεί τα άπειρα άγνωστα σήματα που δέχεται από το περιβάλλον σε αντικείμενα, μνήμες και γεγονότα και να παράγει προσαρμοστικές αντιδράσεις.

Άρα η ενσυνείδητη εμπειρία είναι μια διαδικασία ενός πολύπλοκου συστήματος που το διακρίνει αδιάσπαστη ενότητα (μέσα από τις συνδέσεις επανεισόδου) και αστείρευτη ποικιλία μέσα από την διαφορική λειτουργία των νευρωνικών ομάδων του. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν χαθεί η αστείρευτη ποικιλία, όπως συμβαίνει στην επιληψία και τον βαθύ ύπνο όπου ένας μεγάλος αριθμός νευρώνων συντονίζονται και αρχίζουν να δραστηριοποιούνται με τον ίδιο τρόπο, η συνείδηση εξαφανίζεται.  Αντίστοιχα όταν η αδιάσπαστη ενότητα (συνδεσιμότητα) διακοπεί η συνείδηση τροποποιείται όπως π. χ είδαμε πιο πάνω με την διατομή του μεσολοβίου και την απόκτηση δύο συνειδήσεων.

Κανένα σύνολο οδηγιών δεν μπορεί να προβλέψει την ποικιλία και την πολλαπλή και συνεχή αλλαγή του περιβάλλοντος με το οποίο ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή. Για αυτό και η οργάνωση και λειτουργία του εγκεφάλου δεν φαίνεται να είναι συμβατή με την ιδέα ότι ακολουθεί με ακρίβεια κάποιο σύνολο οδηγιών όπως ένας υπολογιστής. Τα δισεκατομμύρια των συνδέσεών του δεν χαρακτηρίζονται από ακρίβεια. Οι συνδέσεις δύο εγκεφάλων ίδιου μεγέθους δεν ταυτίζονται όπως συμβαίνει στους υπολογιστές. Στην μικρή κλίμακα των συνδέσεων των νευρώνων (συνάψεων) δεν υπάρχουν όμοιοι εγκέφαλοι, ούτε καν οι εγκέφαλοι των ομοζυγωτικών διδύμων. Αν και τα συνολικά πρότυπα λειτουργίας των διαφόρων περιοχών μπορούν να περιγραφούν με γενικούς όρους, η ποικιλομορφία του στις λεπτές διακλαδώσεις των νευρώνων του σε μικροσκοπικό επίπεδο είναι τεράστια και η ποικιλομορφία αυτή καθιστά κάθε εγκέφαλο μοναδικό.

Ο σχηματισμός της αρχικής ανατομίας του εγκεφάλου καθορίζεται κατ’ αρχήν από τα γονίδια και την κληρονομικότητα. Ωστόσο από τα πρώιμα εμβρυικά στάδια και μετά, η συνδεσιμότητα στο επίπεδο των συνάψεων διαμορφώνεται εν πολλοίς μέσα από επιλεκτικές και εξελικτικές διαδικασίες αποτυπώνοντας με μοναδικό τρόπο την αναπτυξιακή και βιωματική ιστορία του. Σκεφτείτε πόσα χρόνια ανάπτυξης και από πόσες φάσεις ανάπτυξης χρειάζεται να περάσει ένα ανθρώπινο έμβρυο για να μάθει να βλέπει, να ακούει, να κινείται και για να ολοκληρώσει ο εγκέφαλός του την ανάπτυξή του, κάπου στην τρίτη δεκαετία της ζωής του.

Για να ξανάρθουμε στην αρχή. Ανοίγω τα μάτια μου και βλέπω. Το φως περνά μέσα από τον φακό του ματιού μου και μία εικόνα αποτυπώνεται στον αμφιβληστροειδή μου. Αυτό κάνει και μία  φωτογραφική μηχανή. Ανοίγει το διάφραγμα. Το φως περνά από το διάφραγμα και μία εικόνα αποτυπώνεται στο φωτογραφικό φιλμ. Το φωτογραφικό φιλμ καταγράφει απλώς πολλές τελίτσες (εικονοστοιχεία) διαφορετικού χρώματος. Κανείς δεν θεωρεί ότι η φωτογραφική μηχανή έχει αντίληψη. Ότι έχει μια ενσυνείδητη εμπειρία. Πολλές τελίτσες διαφορετικού χρώματος είναι και κάθε εικόνα του περιβάλλοντος με το οποίο έρχεται σε επαφή ο άνθρωπος. Θα χρειαστούν χρόνια ανάπτυξης για τον βρεφικό εγκέφαλο για να κατηγοριοποιήσει την αντίληψή του και να δώσει νόημα στις έγχρωμες τελίτσες. Να τις μετατρέψει σε πρόσωπα, χαμόγελα, ανθρώπους, τραπέζια, πολυθρόνες, στερεά, θέσεις στον χώρο, πίσω πλευρές, αναλογίες κλπ. Που θα είναι απαραίτητες για την προσαρμογή και επιβίωσή του στο περιβάλλον που ζει.

Επίσης θα πρέπει να τις μετατρέψει και σε μνήμες οι οποίες, κάθε φορά που θα έρχεται αντιμέτωπος με το περιβάλλον του, θα το βοηθούν να το αντιληφθεί και να το αξιολογήσει βάσει της προηγούμενης εμπειρίας του, στα πλαίσια μιας «πρωτογενούς συνείδησης», και να επιβιώνει προσαρμόζοντας με επιτυχία την συμπεριφορά του. Ζει δηλαδή, σε ένα «από μνήμης παρόν» όπως το ονομάζει χαρακτηριστικά ο Τ. Έντελμαν.

Ο Τ. Έντελμαν και ο Τ. Τονόνι έδειξαν, μέσα από περίπλοκες προσομοιώσεις πως πέρα από τα γονίδια και την κληρονομικότητα, μια απαραίτητη εξελικτική διαδικασία κατά την ανάπτυξη (απαιτεί την επίδραση του περιβάλλοντος) οδηγεί μέσα από την διαδικασία της «επανεισόδου» στην διαμόρφωση μιας δυναμικής συστοιχίας νευρωνικών δικτύων που διαθέτει τα τρία βασικά χαρακτηριστικά της ενσυνείδητης εμπειρίας⁴. Ατομικότητα, Ενότητα, Πληροφορία.

Η συνείδηση εξελίχτηκε μέσω της φυσικής επιλογής στο ζωικό βασίλειο. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργούσε σύμφωνα με επιλεκτικές αρχές συναφείς με αυτές της εξέλιξης πολύ πριν αρχίσει να λειτουργεί με βάση την λογική Οι μηχανισμοί της λογικής δεν ήταν απαραίτητοι για την ανάπτυξη της συνείδησης. Δεν ήταν απαραίτητοι για την εμφάνιση του σώματος και του εγκεφάλου των ζώων.

Η ανάπτυξη της γλώσσας οδήγησε στην εμφάνιση μιας «ανώτερης συνείδησης» που δημιούργησε την λογική και τα μαθηματικά. Τα προϊόντα αυτής της ανώτερης συνείδησης επέτρεψαν στον άνθρωπο την υπέρβαση ορισμένων περιορισμών του ενσωματωμένου νου (π.χ. μπορεί το μάτι μας να ανιχνεύει ένα πολύ μικρό μέρος του φάσματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, αλλά με τα εργαλεία που έχει αναπτύξει ο άνθρωπος να ανιχνεύει πολύ μεγαλύτερο μέρος του φάσματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας) και οδήγησαν στα εκπληκτικά συστήματα σκέψης όπου βασίζεται η επιστημονική διερεύνηση του κόσμου. Η λογική και τα μαθηματικά είναι απαραίτητα π.χ. για την κατασκευή και λειτουργία ενός υπολογιστή.

Το θνητό εξελιγμένο βιολογικό σύστημα άνθρωπος είναι όμως αναγκασμένο να προσδώσει νόημα στο περιβάλλον του. Το  νόημα που θα του επιτρέψει την επιβίωση του. Ωστόσο καμιά επιτυχής επιστημονική θεωρία σχετικά με την συνείδηση δεν μπορεί να λειτουργήσει ως υποκατάστατο της ίδιας της ενσυνείδητης εμπειρίας ή να επιτρέψει σε κάποιον να κατανοήσει το βίωμα μιας τέτοιας εμπειρίας. Να είναι δηλαδή κάποιος εκ γενετής τυφλός και να νιώσει βάσει σωστής επιστημονικής περιγραφής τι σημαίνει πορφυρός. Όταν κάποιος τυφλός μετά από πολύ κόπο και μελέτη ένιωσε ότι επιτέλους κατάλαβε τι είναι πορφυρό, στην ερώτηση ενός φίλου του «τι είναι λοιπόν το πορφυρό»; Απάντησε «είναι κάτι σαν τον ήχο της σάλπιγγας».

Ο Τζέραλντ Έντελμαν είναι κάτοχος του Νόμπελ ιατρικής του 1972 και στον χώρο των  νευροεπιστημών είναι κυρίως γνωστός για την θεωρία του «Νευρωνικού Δαρβινισμού». Ο Τζούλιο Τονόνι είναι καθηγητής Ψυχολογίας και Νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Wisconsin. Η μαθηματική θεωρία του για την συνείδηση ονομάζεται «Ολοκληρωμένη Θεωρία Πληροφοριών» και έχει χαρακτηριστεί από έναν από τους βασικούς γκουρού του χώρου (Christof Koch) ως «η μόνη πράγματι πολλά υποσχόμενη βασική θεωρία της συνείδησης».

1. Η αίσθηση του ίδιου μας του σώματος.
2. Η αίσθηση της θέσης του σώματός μας.
3. Λόγω της πολυπλοκότητας του μοντέλου, οι ίδιοι οι συγγραφείς στις σημειώσεις τους παραπέμπουν τον αναγνώστη στην πρωτότυπη δημοσίευση τους για την πλήρη αναλυτική περιγραφή του μοντέλου προσομοίωσης. https://www.researchgate.net/publication/21733806_Reentry_and_the_Problem_of_Integrating_Multiple_Cortical_Areas_Simulation_of_Dynamic_Integration_in_the_Visual_System
4. Μην χάσετε αυτή την παραπομπή και τα δύο τρίλεπτα βίντεο που περιέχει. Είναι το πιο απλό αλλά και πιο διαφωτιστικό μοντέλο προσομοίωσής της εξελικτικής αυτοοργάνωσης του νευρικού συστήματος που έχω δει. http://phenomena.nationalgeographic.com/2013/08/02/meet-the-animats/

INFO

Gerald Edelman & Giulio Tononi

Το Σύμπαν της Συνείδησης

Πώς η ύλη γίνεται φαντασία

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ   2008.