Το Άουσβιτς και η κόρη μου

Της Μαρίζας Ντεκάστρο

Συγγραφέας : Annette Wieviorka

Το Άουσβιτς, όπως το εξήγησα στην κόρη μου

Μετ. Κορίνα Δευτεραίου

Εκδ. Πόλις, 2012

Όλοι όσοι ανήκουν στη δεύτερη γενιά μετά το Ολοκαύτωμα άκουγαν στα σπίτια τους την αόριστη κουβέντα ‘τους δικούς μας τους πήραν οι Γερμανοί’. Το να ψάξεις να βρεις τι απέγιναν εκείνοι οι μακρινοί ή κοντινοί συγγενείς ήταν δύσκολο και κυρίως τρομαχτικό γιατί υπονοούσε ότι τους είχε συμβεί κάτι δραματικό. Κανένας δεν μιλούσε καθαρά στις οικογένειες, δεν δημοσιεύονταν άρθρα στις εφημερίδες, οι ιστορικοί δεν ασχολούνταν με το θέμα, δεν μιλούσαν ούτε και οι πολιτικοί. Ας θυμηθούμε την εξαιρετική μυθιστορηματική αναζήτηση των συγγενών του Daniel Mendelsohn στο βιβλίο Χαμένοι (Πόλις, 2010), η οποία ξεκινά από το κενό στο οποίο αφήνουν οι ενήλικοι της οικογένειάς του  τον συγγραφέα όταν ήταν παιδί.
Η Annette Wieviorka έχει ειδικά ασχοληθεί με το Άουσβιτς. Στο βιβλίο Το Άουσβιτς, όπως το εξήγησα στην κόρη μου, συνομιλητής δεν είναι η ιστορική κοινότητα της οποίας είναι μέλος. Είναι η δεκατριάχρονη κόρη της η οποία, μια μέρα, της κάνει μια απλή ερώτηση: Τι σημαίνει το τατουάζ με το νούμερο στο χέρι της Μπερτ (μιας οικογενειακής φίλης); Με αφορμή εκείνο το τατουάζ ξεκίνησε μια μακριά συζήτηση μεταξύ μάνας και κόρης με θέμα το Άουσβιτς. Πόνεσε η Μπερτ όταν της το έκαναν; Τι θα πει εκτόπιση; Τι έκαναν οι κρατούμενοι στο στρατόπεδο; Τι διαφορά είχε το Άουσβιτς από το Μπίρκεναου; Τι είναι το γκέτο; Πώς έβρισκαν τους Εβραίους;  Δεν μπορούσαν να δραπετεύσουν; Τι είναι γενοκτονία;  Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, το κορίτσι διατυπώνει κι άλλες πολύ δυσκολότερες ερωτήσεις για τη συλλογική ενοχή και τις τύψεις.
Η Wieviorka αρχίζει λοιπόν να μιλάει για το ανείπωτο και ανήκουστο του Άουσβιτς με τις δυο της ιδιότητες, ως μητέρα και ιστορικός. Οι ρόλοι συμπλέκονται. Γράφει η συγγραφέας: Με το να σου τα εξηγώ όλα όσο πιο απλά και ήρεμα γίνεται, συνειδητοποιώ ότι, στην πραγματικότητα δεν σου εξηγώ σχεδόν τίποτα. Σου περιγράφω μια τεχνική διαδικασία. Πώς όμως να σου δώσω να καταλάβεις ότι αυτό το πράγμα ήταν ανήκουστο; Ότι ποτέ στην ιστορία, στη διάρκεια της οποίας έχουν γίνει πολλές σφαγές, δεν είχαν δημιουργηθεί τέτοιες βιομηχανίες με σκοπό τη μαζική εξόντωση; (σ. 30). Ως ιστορικός αναπτύσσει με καθαρότητα τις θέσεις της χωρίς να πνίγεται από το βάρος των πληροφοριών, ξεκαθαρίζοντας ταυτόχρονα την ιδεολογία που αναπτύχτηκε γύρω από τα γεγονότα. Ως μητέρα, ο λόγος της, όταν απαντά στα ερωτήματα που θέτει η κόρη της, είναι νηφάλιος, άμεσος, σοφός θα λέγαμε.
Το βιβλίο της Wieviorka επιμένει στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, πέρα από ιδεολογικές παραμέτρους, ζήτημα στο οποίο αναφέρεται εκτενώς στο βιβλίο της Άουσβιτς, 60 χρόνια μετά (Πόλις, 2006) σχετικά με το πώς, για παράδειγμα, χειρίστηκαν οι Σοβιετικοί και οι Πολωνοί το θέμα Άουσβιτς αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου (κεφ. 1): οι μεν τονίζοντας ότι ο Κόκκινος Στρατός ήταν ο ελευθερωτής των έγκλειστων ‘πολιτών από πολλά ευρωπαϊκά κράτη’, οι δε ως τόπο μαρτυρίου των Πολωνών. Ακόμα και στα νούμερα που δόθηκαν στη δημοσιότητα την ίδια εποχή, αναφέρονται τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι χωρίς αναφορά σε συγκεκριμένες ‘κατηγορίες’. Έχει σημασία να ειπωθεί σε ποιες κατηγορίες ανήκαν όλοι εκείνοι που καταγράφηκαν κάτω από αυτόν τον τίτλο: απλοί άνθρωποι που ίσως βρέθηκαν σε λάθος τόπο τη λάθος στιγμή, Τσιγγάνοι, Σλάβοι, αιχμάλωτοι πολέμου, αντιφρονούντες και πολιτικοί κρατούμενοι, ομοφυλόφιλοι, αλλά στη συντριπτική πλειοψηφία ευρωπαίοι Εβραίοι που έπρεπε να σβηστούν από τον πληθυσμιακό χάρτη της Ευρώπης μέσω του σχεδίου της Τελικής Λύσης.
Οι ερωτήσεις στις οποίες καλείται να απαντήσει η Wieviorka είναι οι ερωτήσεις που έχουν όλοι, ακόμα κι η ίδια. Σημειώνει στην εισαγωγή (σ.11): Ό, τι με συντάραξε, όταν επιχείρησα να απαντήσω στη Ματίλντ για να της εξηγήσω τι ήταν το Άουσβιτς, ήταν το γεγονός ότι οι ερωτήσεις ήταν οι ίδιες με αυτές που έθετα συνεχώς στον εαυτό μου, ή που ταλανίζουν τη σκέψη ιστορικών και φιλοσόφων εδώ και περισσότερο από μισόν αιώνα, και είναι τόσο δύσκολο να απαντηθούν… Διότι, παρόλο που, ως ιστορικός, μου είναι εύκολο να περιγράψω το Άουσβιτς και να εξηγήσω πώς εκτυλίχτηκε η γενοκτονία των Εβραίων, ένα κεντρικό σημείο της υπόθεσης παραμένει πραγματικά ακατανόητο και συνεπώς ανεξήγητο…  Ακατανόητο και ανεξήγητο είναι το ‘γιατί’ που εξακολουθεί να αιωρείται στις σκέψεις όλων.
Όσες εξηγήσεις και αν δοθούν, τα ηθικά διλλήματα, τα ερωτηματικά για τις πράξεις, τις βιομηχανικές πρακτικές εξόντωσης και το παράλογο μίσος παραμένουν. Στην εποχή μας που ζούμε την αναζωπύρωση του αντισημιτισμού και του ρατσισμού είναι σημαντικό να γνωρίζουμε. Όχι επειδή η Ιστορία μπορεί να επαναληφθεί, αλλά για να μπορούμε να αντιπαρατιθέμεθα στην αναβίωση αυτών των φαινομένων.