Τα comics στις βιβλιοθήκες

Της Λήδας Τσενέ.

«Αν το σκεφτείτε, τα παιδιά που ξεκινούν το σχολείο φέτος θα πάρουν σύνταξη το 2065. Κανείς δεν έχει την παραμικρή ιδέα πώς θα είναι ο κόσμος σε πέντε χρόνια από τώρα. Παρ’ όλα αυτά έχουμε χρέος να τους παρέχουμε εκπαίδευση». Κάπως έτσι ξεκινούσε την ομιλία του ο Sir Ken Robinson- σύμβουλος της Βρετανικής Κυβέρνησης για την ανάπτυξη της δημιουργικής εκπαίδευσης στα τέλη της δεκαετίας του ’90 και συγγραφέας του βιβλίου The Element: How Finding Your Passion Changes Everything- με τον ανατρεπτικό τίτλο Το σχολείο σκοτώνει τη δημιουργικότητα. Αλήθεια ή ψέματα; Η απάντηση βρίσκεται μάλλον κάπου στη μέση.
Τα τελευταία χρόνια, σε παγκόσμιο επίπεδο και στη χώρα μας, διενεργείται ένας έντονος διάλογος για την πορεία του εκπαιδευτικού συστήματος. Ανταποκρίνεται στις ανάγκες της εποχής και της νέας ψηφιακής πλέον γενιάς; Προσαρμόζεται στις κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές ή παραμένει στάσιμο; Πόσο κρίσιμη είναι σήμερα η επανεξέταση και η χάραξη νέων πολιτικών στην εκπαίδευση με στόχο την κατάρτιση μιας νέας εκπαιδευτικής εμπειρίας βασισμένης στις αρχές της καινοτομίας και της δημιουργικότητας;

Ζούμε στην εποχή των κοινωνικών Μέσων, όπου οι έννοιες της συμμετοχής και της συνεργασίας αναδεικνύονται και πάλι, προσλαμβάνοντας ένα ιδιαίτερο νόημα. Σε αυτές ακριβώς τις αρχές ίσως θα έπρεπε να στραφεί και το εκπαιδευτικό σύστημα. Μαθητές και εκπαιδευτικοί, θεσμικοί φορείς και αρμόδιοι οργανισμοί από κοινού δημιουργούν ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης το οποίο θα συνδυάζει τη «σχολική» γνώση με την «ανεπίσημη» γνώση των μαθητών (self directed knowledge), ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης που θα ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των νέων ανθρώπων, αλλά και της σύγχρονης εποχής.

Η ένταξη των comics στην εκπαιδευτική ή καλύτερα στη μαθησιακή διαδικασία μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά ακριβώς προς αυτή την κατεύθυνση: στην ανάπτυξη και καλλιέργεια ερεθισμάτων για την αναζήτηση γνώσης, τόσο για θέματα που σχετίζονται άμεσα με τη σχολική εκπαίδευση, όσο κυρίως για θέματα που αφορούν στην ευρύτερη κατανόηση και κοινωνική συμπεριφορά.

Πριν από έξι περίπου χρόνια επισκέφτηκα για πρώτη φορά το δημοφιλέστερο φεστιβάλ comics, San Diego Comic Con. Στην επίσκεψή μου αυτή, εκτός από τις εκδηλώσεις ενθουσιασμού για την ανακάλυψη νέων και παλαιότερων comics, για τις συναντήσεις με κομίστες και για όλα όσα θα μπορούσαν να ενθουσιάσουν μια geek comics fan, είχα την ευκαιρία να γνωρίσω και να συνομιλήσω με δημιουργούς, εκδότες, αλλά και εκπαιδευτικούς και βιβλιοθηκάριους για ένα θέμα που τότε άρχιζε να με ιντριγκάρει: την αξιοποίηση των comics στην εκπαίδευση και στις βιβλιοθήκες.

Σχεδόν αμέσως μετά από αυτό το ταξίδι ξεκινήσαμε, ως Comicdom Press, το δικό μας ταξίδι σε σχολεία και πολιτιστικούς οργανισμούς σε μια προσπάθεια να συστήσουμε ή να ξανασυστήσουμε τα comics σε γονείς, δασκάλους και παιδιά. Το 2008 εγκαινιάσαμε αυτό το εγχείρημα με μια πολύ αποδοτική συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου όπου για ένα σχεδόν μήνα υλοποιήσαμε εργαστήρια comics για παιδιά δημοτικού. Έκτοτε, έχουμε παρουσιάσει ένα σημαντικό αριθμό τέτοιων εργαστηρίων σε σχολεία εντός και εκτός Αττικής, σε πολιτιστικούς φορείς, βιβλιοθήκες, Μουσεία, έχουμε εκδόσει ένα βιβλίο-εισαγωγή στην τέχνη της αφήγησης και των comics (Γράφοντας με Εικόνες) και στόχος μας είναι να φτιάξουμε μια βάση με υλικό που θα διευκολύνει γονείς και εκπαιδευτικούς να ανακαλύψουν και στη συνέχεια να αξιοποιήσουν τη δυναμική των comics, εντός και εκτός σχολικών αιθουσών (junior.comicdom-press.gr).

Στο πλαίσιο του όγδοου φεστιβάλ comics, Comicdom Con Athens, το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 19, 20 και 21 Απριλίου στην Ελληνοαμερικανική Ένωση, θελήσαμε να θέσουμε ξανά το παραπάνω ζήτημα. Σε συνεργασία με τη βιβλιοθήκη της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης διιοργανώσαμε μια συζήτηση για τη χρήση των comics στις βιβλιοθήκες.

Και καθώς η “εκπαιδευτική” διάσταση των comics, ειδικά από το τέλος της δεκαετίας του ’90 μέχρι και σήμερα, φαίνεται να εγκαθιδρύεται σταδιακά στις συνειδήσεις των εκπαιδευτικών η αξιοποίησή τους στις βιβλιοθήκες εξελίσσεται και αυτή παράλληλα. H Robin Brenner, βιβλιοθηκονόμος στη δημόσια βιβλιοθήκη Brookline στη Μασαχουσέτη, έτρεξε μια ανεπίσημη έρευνα στο τέλος του 2011 με στόχο να εξετάση την διείσδυση των graphic novels στις βιβλιοθήκες. Από τις βιβλιοθήκες που συμμετείχαν στην έρευνα το 86.9% είχε στη συλλογή τους comics και graphic novels για παιδιά, το 83.3% για εφήβους και το 64.2% για ενήλικες .

Αντίστοιχα, παρόμοιες αναφορές αποδεικνύουν ότι παρά τη μικρή αναλογία comics στις συλλογές των βιβλιοθηκών σε σχέση με τα υπόλοιπα βιβλία, το ποσοστό δανεισμού τους είναι πολλές φορές μεγαλύτερο. Ο Mike Pawuk, υπεύθυνος της δημόσιας βιβλιοθήκης της Cuyahoga Country στο Ohio δηλώνει ότι το 2011 τα graphic novels ήταν το 10% της συνολικής συλλογής της βιβλιοθήκης αλλά το ποσοστό δανεισμού έφτανε το 35% . Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για τις σχολικές βιβλιοθήκες, όπως υπογραμμίζει η Esther Keller αφού “στη βιβλιοθήκη μας τα comics αποτελούν μόνο το 3% της συλλογής, αλλά το 30% του συνολικού δανεισμού βιβλίων”.

Στην Ελλάδα, η κατάσταση είναι κάπως διαφορετική. Οι βιβλιοθήκες έχουν ελάχιστα comics ενώ υπάρχει έντονη η ανάγκη για “εκπαίδευση” των βιβλιοθηκονόμων και των εκπαιδευτικών στην ευρεία γκάμα ιστοριών και αφηγήσεων μέσα από την 9η Τέχνη. Όπως αναφέρει η Δρ. Μαριάνα Μίσσιου, Επιστημονική Συνεργάτης του Τμήματος Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού του Πανεπιστήμιο Αιγαίου, “για να υλοποιήσουμε μια δράση φιλαναγνωσίας με κόμικς, θα πρέπει να απαντήσουμε σε μερικά ερωτήματα και ενδεχομένως να ξεπεράσουμε μερικούς δισταγμούς όπως: Πώς να διαλέξω κόμικς; Πολλοί από μας τους εκπαιδευτικούς που προσπαθούμε να δουλέψουμε με τα κόμικς νιώθουμε αμηχανία όταν είναι να
ψάξουμε για κόμικς. Και αυτό γιατί γενικά δεν υπάρχει διαμορφωμένη κουλτούρα κόμικς στην Ελλάδα, άρα δεν είναι εύκολο να βρούμε κόμικς στα βιβλιοπωλεία (εκτός των μεγάλων πόλεων), δεν διαφημίζονται οι νέοι τίτλοι με το εύρος που διαφημίζονται τα μυθιστορήματα, δεν υπάρχει αρκετή παραγωγή ελληνικών κόμικς που να απευθύνονται σε παιδικό/εφηβικό κοινό. Συνήθως αναφερόμαστε στα παλαιότερα, κλασικά κόμικς, αυτά που ενδεχομένως γνωρίζαμε από την παιδική
μας ηλικία, όπως για παράδειγμα τα Αστερίξ, Λούκυ Λουκ, και ενδεχομένως τις διασκευές των αρχαίων κλασικών, κυρίως αυτές του Τάσου Αποστολίδη. Όμως, είναι πιθανό ούτε οι μαθητές και οι μαθήτριές μας να ξέρουν από κόμικς. Είναι λοιπόν δυο κουλτούρες, η παλιά και η νέα, που θα πρέπει να ενωθούν. Είναι επίσης και μια καλή ευκαιρία εκπαιδευτικοί και μαθητές να ανακαλύψουμε μαζί τις καινούργιες παραγωγές της Ένατης Τέχνης. Σε αξιολογικό επίπεδο, τα καλύτερα κόμικς είναι αυτά που χρησιμοποιούν αποτελεσματικά την τέχνη της αφήγησης. Και σ’ αυτά είναι που θα βρούμε υλικό για ανάγνωση, ανάλυση, μελέτη, παραγωγή” .

Πώς ξεκίνησε όμως η σχέση comics και βιβλιοθηκών; Το 2002 σε ένα από τα πάνελ συζητήσεων στο πλαίσιο του American Library Association οι δημοφιλείς δημιουργοί, Neil Gaiman, Art Spiegelman, Jeff Smith και Colleen Doran συνέστησαν σε ένα πλήθος βιβλιοθηκονόμων το Μέσο των comics, εγκαινιάζοντας μια συζήτηση που εξελίχθηκε δυναμικά τα επόμενα χρόνια. Το 2007 έκανε την εμφάνισή του ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο που διευκόλυνε εκπαιδευτικούς και βιβλιοθηκονόμους στην επιλογή graphic novels για παιδιά και εφήβους (12-18 ετών). Η λίστα Great Graphic Novels for Teens από το Young Adult Library Services Association αποτέλεσε έναν νέο τρόπο μοιράσματος πληροφοριάς σχετικά με την κυκλοφορία και διανομή comics και graphic novels.

Από τότε μέχρι σήμερα, ο διάλογος για την ένταξη των comics στις βιβλιοθήκες γίνεται όλο και πιο έντονος με εργαστήρια, συνέδρια και συζητήσεις, newsletters, fora και δημοσιεύσεις που στόχο έχουν να βοηθήσουν τους ανθρώπους των βιβλιοθηκών αφενός να καταλάβουν τη δυναμική της γλώσσας των comics, αφετέρου να επιλέγουν πιο εύκολα comics και graphic novels που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των νέων αναγνωστών. Επιπλέον, όλο και περισσότεροι εκδοτικοί οίκοι συνεισφέρουν προς αυτή την κατεύθυνση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η αμερικανική First Second, η οποία επενδύει συνεχώς στην παραγωγή graphic novels που απευθύνονται σε νέους αναγνώστες. Ο Mark Siegel, εκδοτικός διευθυντής της εταιρείας περιγράφει με πολύ ενδιαφέρον τρόπο την πορεία της First Second με αναφορές στη σχέση της με την προώθηση της φιλαναγνωσίας σε μια ομιλία του στο Minneapolis College of Art & Design.

Τι μπορούν να προσφέρουν λοιπόν τα comics στις βιβλιοθήκες και στη φιλαναγνωσία; «Έμαθα ανάγνωση πριν πάω σχολείο, γιατί ήθελα να διαβάζω μόνος μου τα comic strips στις εφημερίδες και να μαθαίνω τι γίνεται παρακάτω, χωρίς να χρειάζεται να περιμένω τον πατέρα μου να μου διαβάσει τη συνέχεια», δηλώνει ο Jeff Smith, δημιουργός του δημοφιλούς comic Bone .

Το diamondbookshelf.com, ένα πολύ δημοφιλές newsletter για comics και graphic novels συνοψίζει πολύ γλαφυρά τα πλεονεκτήματα της ένταξης τους στις βιβλιοθήκες και στην προώθηση της φιλαναγνωσίας.

Αρκετοί είναι εκείνοι που μένουν μόνο στο προφανές και επιφανειακό αποτέλεσμα της χρήσης των comics μέσα στην τάξη. Αναμφισβήτητα, η «εικονογράφηση» της διδακτέας ύλης και η δημιουργία υλικού πιο «φιλικού» στα μάτια των μαθητών είναι από μόνη της ένα σημαντικό στοιχείο. Όμως δεν αρκεί αυτό. Σημασία δεν έχει η προσφορά του ίδιου μοντέλου ελαφρώς ανανεωμένου, αλλά η ουσιαστική αλλαγή του. Δεν προτείνουμε λοιπόν τα comics ως «διακοσμητικό στοιχείο» των διδακτικών εγχειριδίων, αλλά ως μια ουσιαστική καινοτομία που θα συμβάλει στην ενθάρρυνση της αναζήτησης της γνώσης.