Τα όρια (στη γνώση) και πέρα από αυτά

0
1156

 

Της Έλενας Χατζηγιωργάκη

Ποια είναι τα όρια της επιστήμης και της γνώσης και ποιος ο ανθρώπινος ρόλος; Δύο βιβλία – μελέτες θέτουν τα ερωτήματα και περιγράφουν τις δυνατότητες της επιστήμης αλλά και  τα προβλήματα που ανακύπτουν από  αυτά. Αν η ανθρώπινη γνώση έχει όρια τότε γιατί ο άνθρωπος – επιστήμονας αναζητεί να τα ξεπεράσει; Έχει επίγνωση αυτών των ορίων και πώς αποκτάται αυτή; Ο Nick Bostrom διερευνά την τεχνητή νοημοσύνη και τα ζητήματα που εγείρει  ενώ ο Noson S. Yanofsky  αναφέρεται στο τι  δεν γνωρίζουμε ή τι δεν θα μάθουμε ποτέ κυρίως στο χώρο των θετικών επιστημών.

Ως Superintelligence (υπερνοημοσύνη) ορίζεται η νοημοσύνη η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τις νοητικές επιδόσεις των ανθρώπων σε όλα σχεδόν τα γνωστικά πεδία. Η τεχνητή νοημοσύνη (AI, Artificial Intelligence) αποτελεί κλάδο της πληροφορικής που έχει σαν στόχο τη σχεδίαση και υλοποίηση συστημάτων που παρουσιάζουν «νοήμονα» συμπεριφορά όπως αυτή του ανθρώπου: ικανότητα μάθησης, εξαγωγή συμπερασμάτων, προσαρμοστικότητα, αναγνώριση προτύπων, επίλυση προβλημάτων. Το ανθρώπινο είδος επικράτησε των άλλων ειδών εξαιτίας ακριβώς της νοήμονας συμπεριφοράς του. Τι θα συμβεί όμως αν δημιουργηθεί μια τεχνητή νοημοσύνη η οποία υπερβαίνει αυτήν του ανθρώπου;

superintelligenceΟ Nick Bostrom* εισάγει τις προβληματικές. Δύο είναι οι μεγαλύτεροι παράγοντες ρίσκου (risk factors) για την ανθρωπότητα: τα πυρηνικά όπλα και η τεχνητή νοημοσύνη. Η τεχνητή νοημοσύνη, ακριβώς επειδή είναι τεχνητή, στη γενική περίπτωση λαμβάνει αποφάσεις ντετερμινιστικά μέσω λογικών κανόνων συλλογιστικής, εκτός από περιπτώσεις όπως των Μπαϋεσιανών δικτύων (Bayesian networks) όπου η λήψη αποφάσεων βασίζεται σε στατιστική ανάλυση δεδομένων. Ακριβώς όμως επειδή η λήψη αποφάσεων γίνεται ντετερμινιστικά δεν υπάρχει περιθώριο ελευθερίας αποφάσεων ή αλλιώς «νοητικής υπέρβασης». Πιο απλά, υπολογιστικά συστήματα τροφοδοτούνται με πληροφορία και εξάγουν συμπεράσματα βασιζόμενα σε καλώς ορισμένες διαδικασίες (αλγορίθμους). Ο παράγοντας ρίσκου (βαθμός επικινδυνότητας) έγκειται ακριβώς στην άρση του περιορισμού του ντετερμινισμού όπου θα οδηγήσει σε συστήματα με δυνατότητα ελεύθερης λήψης αποφάσεων. Έτσι τείνουν να δημιουργηθούν συστήματα υπερνοημοσύνης που θα λαμβάνουν μόνα τους αποφάσεις. Ο Nick Bostrom εξηγεί αναλυτικά πώς μπορούν να δημιουργηθούν τέτοια συστήματα καθώς και ένα ρεαλιστικό χρονικό πλάνο επίτευξής τους (όπως ο Νόμος του Μουρ για τα ολοκληρωμένα κυκλώματα στην επιστήμη της Πληροφορικής). Τεχνικές όπως η επιλογή γονιδίων για μετέπειτα γενιές, γονιδιακές μεταλλάξεις, δημιουργία νευρωνικών δικτύων από βλαστοκύτταρα δεν είναι σενάρια επιστημονικής φαντασίας, αλλά μια πραγματικότητα στην έρευνα στο χώρο της τεχνητής νοημοσύνης.

Η παρέμβαση όμως στη φυσική εξελικτική διαδικασία δημιουργεί και τεράστια ηθικά ζητήματα. Αρκετά χρόνια πριν είχαν υπάρξει έντονες αντιδράσεις για την επιλογή φύλου κατά την τεχνητή γονιμοποίηση όπως και για την κλωνοποίηση. Καθώς όμως η επιστήμη κάνει συνεχώς άλματα, οι έρευνες συνεχίζονται είτε φανερά είτε μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και τις εντυπώσεις της κοινής γνώμης.

Η επιστήμη και ειδικά η τεχνητή νοημοσύνη έχουν εμπνεύσει συγγραφείς όπως ο Isaac Asimov (Εγώ, το Ρομπότ) και ο Frank Herbert με τη σειρά Dune. Άλλοτε η τεχνητή νοημοσύνη υπάγεται στον άνθρωπο, άλλοτε συνεργάζεται με τον άνθρωπο και άλλοτε υπερτερεί του ανθρώπου. Τα ηθικά ζητήματα όμως που προκύπτουν καθώς και ο παράγοντας ρίσκου της υπερνοημοσύνης ίσως θα πρέπει να τελικά να θέσουν έναν φραγμό στην ανθρώπινη φιλοδοξία, περιέργεια και ικανοποίηση της επίτευξης του (μέχρι σήμερα) αδιανόητου.

*Ο Nick Bostrom είναι καθηγητής φιλοσοφικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και ιδρυτής του Ινστιτούτου “Future of Humanity” καθώς και του προγράμματος μελέτης των επιπτώσεων των τεχνολογιών του μέλλοντος. Έχει πάνω από 200 δημοσιεύσεις και δραστηριοποιείται κυρίως στη μελέτη των ρίσκων που επιφέρει η τεχνολογία στην ανθρωπότητα.

Υπάρχουν όρια στη γνώση; 

Από τον Αριστοτέλη μέχρι σήμερα πολλοί επιστήμονες έχουν ασχοληθεί με τη Λογική, κυρίως φιλόσοφοι, μαθηματικοί, φυσικοί καθώς και επιστήμονες από τον χώρο της πληροφορικής. Τα συγγράμματά τους όμως έχουν μία κοινή χαρακτηριστική ιδιότητα: παρουσιάζουν το τι γνωρίζουμε στα διάφορα πεδία των επιστημονικών ανακαλύψεων. Ο Noson S. Yanofsky* επιχειρεί να καταγράψει το αντίθετο: το τι δεν γνωρίζουμε ή τι δεν θα μάθουμε ποτέ κυρίως στο χώρο των θετικών επιστημών. Μελετώντας τους περιορισμούς της συλλογιστικής, ερευνά τα όρια της εφικτής γνώσης.

9780262529846Τα όρια είναι καταρχήν γλωσσικά. Η γλώσσα σαν τρόπος έκφρασης μπορεί να περιγράψει τον κόσμο που ζούμε χωρίς αντιφάσεις. Όμως η γλώσσα σαν εργαλείο μπορεί να δώσει προτάσεις που στην πραγματικότητα δεν εκφράζουν ένα σαφές νόημα ή που περιέχουν αντιφάσεις. Τέτοιες προτάσεις είναι συνήθως αυτοαναφορικές (π.χ. «Η πρόταση αυτή είναι ψευδής.») όπου δεν μπορούμε να αποφανθούμε αν είναι αληθής ή ψευδής και οδηγούν σε λογικά παράδοξα. Τα μαθηματικά ως συμβολική, και συνεπώς αφαιρετική γλώσσα, μπορούν να περιγράψουν προβλήματα για τα οποία δεν υπάρχει λύση. Μια τέτοια περίπτωση είναι το  παράδοξο του Ζήνωνα του Ελεάτη με τη διχοτόμηση διαστημάτων. Η έννοια του απείρου επίσης οδηγεί σε θεωρητικά αδιέξοδα όπως το συνολοθεωρητικό παράδοξο του ξενοδοχείου του Hilbert. Σ’ ένα ξενοδοχείο με άπειρο αριθμό δωματίων τα οποία καταλαμβάνει αντίστοιχα άπειρος αριθμός επισκεπτών, μπορεί να φιλοξενήσει άλλους άπειρους επισκέπτες και αυτή η διαδικασία να επαναλαμβάνεται άπειρες φορές. Στη θεωρία πολυπλοκότητας, τα προβλήματα χωρίζονται σε κλάσεις. Κάθε κλάση (σύνολο) περιλαμβάνει προβλήματα τα οποία μπορούν να επιλυθούν σε συγκεκριμένο χρόνο. Τα απλούστερα προβλήματα μπορούν να λυθούν σε πολυωνυμικό χρόνο, ενώ τα δυσκολότερα σε εκθετικό χρόνο. Όμως σύμφωνα με την απόδειξη του Gödel περί μη-πληρότητας, υπάρχουν και μη-αποφασίσιμα, δηλαδή προβλήματα για τα οποία δεν γνωρίζουμε αν υπάρχει ή όχι λύση.

Στη φυσική, την κατ’ εξοχήν πειραματική επιστήμη, τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα. Ειδικότερα στην κβαντική φυσική που η παρεμβολή του παρατηρητή αλλάζει (αλλοιώνει) τα αποτελέσματα ενός πειράματος, εύκολα καταλαβαίνει κανείς τους περιορισμούς της εφικτής γνώσης. Στη φιλοσοφία που τα ερωτήματα είναι μετα-επιστημονικά είναι πιο εμφανή τα αδιέξοδα, κυρίως σε αιτιοκρατικά ζητήματα. Μπορούμε, για παράδειγμα, να απαντήσουμε στο πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν (θεωρία της μεγάλης έκρηξης) αλλά είναι μάλλον αμφίβολο αν θα απαντηθεί ποτέ το ερώτημα: «γιατί δημιουργήθηκε το σύμπαν;».

Καθίσταται λοιπόν σαφές ότι η ανθρώπινη γνώση έχει όρια. Το μέτρο εξέλιξης ενός πολιτισμού είναι η πρόοδος της επιστήμης. Ο πολιτισμός μας θεωρείται πιο προχωρημένος σε σχέση με αρχαιότερους πολιτισμούς ακριβώς επειδή έχουν γίνει άλματα στην επιστήμη και την τεχνολογία. Χιλιάδες χρόνια πριν κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ή να οραματιστεί τη σημερινή πραγματικότητα. Το ίδιο ισχύει και για εμάς. Μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε για τον άνθρωπο του μέλλοντος. Όμως όσο κι αν προχωρήσουν οι επιστήμες και όσο κι αν η ζωή μας βελτιώνεται από τα τεχνολογικά επιτεύγματα, αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι υπάρχουν όρια στην κατάκτηση της γνώσης. Όρια που συνάδουν, τρόπον τινά, με την πεπερασμένη φύση του ανθρώπου.

*Ο Noson S. Yanofsky είναι καθηγητής στο Τμήμα Υπολογιστών και Πληροφορικής Επιστήμης στο Brooklyn College με αντικείμενο τη θεωρητική πληροφορική. Έχει γράψει επίσης το “Quantum Computing for Computer Scientists”.

INFO: Διαθέσιμα ή κατόπιν παραγγελίας απ’ το βιβλιοπωλείο Bookpath (http://bookpath.gr ), Σόλωνος 69, Αθήνα.

Προηγούμενο άρθροΟ Louis Armstrong σε μυθιστόρημα του Roddy Doyle (Tου Σάκη Παπαδημητρίου)
Επόμενο άρθροΟ «Οδυσσέας» («Ulysses»), του Τζέημς Τζόυς. Μια Πανοραμική Θέαση

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ