ΨΥ.Λο.Ι. δηλαδή : ΨΥ.(χολογία). ΛΟ(γοτεχνία). Ι(στορία)
Του Θανάση Καράβατου.
Ένα «μήνυμα» φτιαγμένο από πράξεις ή λόγια, γραφές ή εικόνες, ακόμα και με μουσικές νότες, αυτό είναι το χιούμορ στη τρέχουσα σημασία του. Ένα «μήνυμα» που «στοχεύει στην πρόκληση ενός χαμόγελου ή γέλιου», δηλαδή σε ένα «είδος κοινωνικής χειρονομίας» κατά τον Bergson, που το μελέτησε ιδιαίτερα, καλώντας μας να προσέξουμε το γεγονός ότι «κωμικό δεν υπάρχει έξω από ό,τι είναι καθαρώς ανθρώπινο» [Bergson Η. Το γέλοιο. Μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη, Φέξης 1916]. Άλλωστε, «το μόνον γελών των ζώων άνθρωπον», έγραφε ο Αριστοτέλης στο Περί ζώων μορίων. Μας το θύμισε κατά ιδιαίτερο τρόπο, προ 20ετίας, ο Ουμπέρτο Έκο με το Όνομα του Ρόδου, όπου έβαζε τον μοναχό Γουλιέλμο να ψάχνει για τον χαμένο [ή ουδέποτε γραμμένο] δεύτερο τόμο της Ποιητικής του Αριστοτέλη, που έκρυβαν οι φανατικοί μεσαιωνικοί καλόγεροι για να μη μαθευτεί η περί του κωμικού αντίληψη του μεγάλου σταγειρίτη με την οποία θα συμπλήρωνε τον ορισμό της τραγωδίας. Γιατί, πρέπει να το πούμε ευθύς εξ αρχής, το κωμικό δε χωρίζει από το τραγικό. Αυτή είναι η ανθρώπινη μοίρα. τραγωδία και κωμωδία, οι δύο άκρες του αρχαιοελληνικού δράματος που καμιά φορά δένουν: να θυμηθούμε τον αρχαιοπρεπή κλαυσίγελω και τη σύγχρονή μας λαϊκή χαρμολύπη.
Αλλά υπάρχει κι εκείνη η εύκολη εναλλαγή από το γέλιο στο κλάμα των γερόντων, που μας φέρνει προς τη μεριά της βιολογίας του γήρατος, όπως υπάρχουν και οι λεγόμενοι «αναίτιοι» γέλωτες των σχιζοφρενών που μας φέρνουν προς τη μεριά της ψυχικής παθολογίας όπου πρέπει να τους «κατανοήσουμε» αν όχι να τους «εξηγήσουμε». Κι αν τώρα ανατρέξουμε στην οντογένεση του πρώτου «χαμόγελου» ενός μωρού, θα σταθούμε σε εκείνη τη διαπλοκή βιολογικού-ψυχολογικού από όπου αναδύεται ο ψυχισμός μας. Είναι το χαμόγελο που αποθανατίζουν στα πρώτα τους παιδιά οι γονείς, αγνοώντας, βέβαια, ότι δεν είναι ακόμα «χαμόγελο». Διότι πρόκειται για κάτι που εκδηλώνεται πριν από την είσοδο του ύπνου στη φάση REM και οφείλεται στην βιο-ηλεκτρική έκκριση ενός νευροπεπτιδίου. Είναι, δηλαδή, μια μιμική του προσώπου την οποία η μητέρα θα «διαβάσει» ως χαμόγελο. Πρόκειται για μια λίαν χρήσιμη «παρερμηνεία» που αποδεικνύεται εξ ίσου εποικοδομητική: συγκινημένη η μητέρα, θα σκύψει πάνω στο βρέφος της και «με τη σειρά» της θα εκδηλώσει την τρυφερότητά της, δημιουργώντας γύρω του ένα κόσμο αισθητηριακής θέρμης, γεμάτο από τη μυρωδιά και τη φωνή της. Δεν είναι μόνο ο ψυχισμός του μωρού που προωθείται έτσι, αλλά και η βιολογική του ανάπτυξη καθώς, μέσα από όλα αυτά, διεγείρεται και η σχετική ορμόνη [Cyrulnik B. La naissance du sens. Hachette, Pluriel 1995]. Ο Trevathen έχει τονίσει ότι η μιμική του βρέφους αρχίζει πρώτη, της μητέρας έπεται και την ενισχύει. [Jeannerod M. Le cerveau intime. Paris, O. Jacob, 2002, 165].
Η λέξη χιούμορ έλκει την καταγωγή της από ό,τι σωματοψυχικό αντιπροσώπευε κάποτε η γαλλική λέξη humeur (οι χυμοί των αρχαίων αλλά και το θυμικό, 12ος – 15ος αιώνα). Τη λέξη δηλαδή που πήραν οι άγγλοι για να κάνουν το humor στα 1692 [Oxford English Dictionar] και να παρουσιαστεί ως Κοινό Αισθητήριο, μέσα από το έργου κάποιου Shaftesbury, μ’ αυτόν τον τίτλο και υπότιτλο Δοκίμιο για την ελευθερία της ευστροφίας και του χιούμορ [Sensus communis – an essay on the freedom of wit and humor, 1709].
Έπειτα από σχεδόν δύο αιώνες, το 1905, ο Freud θα γράψει το Ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο [Jokes and their Relation to the Unconscious, Standard Edition, t. 8, Londres, The Hogarth Press, 1960]. Το ευφυολόγημα, κάτι σαν το lapsus, την παραπραξία ή τη συμπύκνωση στο όνειρο. Άλλωστε, το έργο αυτό θα έρθει να κλείσει μια κλασική 3άδα, μαζί με την Ερμηνευτική των ονείρων (1899/1900) και την Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής (1901), εκεί στα πρώτα χρόνια του αναδυόμενου φροϋδισμού. Για να ’ρθει το 1927 Το χιούμορ [der Humor], που πιστεύει πως αποτελεί επινόηση του ψυχισμού για τη λύση μιας σύγκρουσης, μιας έντασης. «Το χιούμορ δεν διαθέτει μόνο κάτι απελευθερωτικό, όπως το ευφυολόγημα και το κωμικό, αλλά κάτι το μεγαλειώδες και ανυψωτικό, γνωρίσματα τα οποία δεν εντοπίζονται στα δύο άλλα είδη του κέρδους ευχαρίστησης από διανοητική δραστηριότητα. Το μεγαλειώδες έγκειται προφανώς στον θρίαμβο του ναρκισσισμού, στη νικηφόρο επιβεβαίωση του γεγονότος ότι το Εγώ είναι απρόσβλητο» [S. Freud. Το ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο / Το χιούμορ. Μτφρ. Λ. Σιπητάνου, Γ. Σαγκριώτης, επίμετρο Μ. Χρυσανθόπουλος. Πλέθρον, Αθήνα 2009, 311]. Γι’ αυτό το χρησιμοποιούν λυτρωτικά οι κατατρεγμένοι το χρησιμοποιούν, αντιτάσσοντας την ελευθερία του ψυχικού παιχνιδίσματος στην περιρρέουσα ανελευθερία∙ μαζί με άλλους, όπως μαζί με άλλους γελάμε.
Καιρός λοιπόν να επιστρέψουμε στο γνήσιο αστείο του Άστεως και στο ακατέργαστο χωρατό του Χωριού μας. Κι ας θυμηθούμε ακόμα ότι η λέξη γελώ-γέλως σήμαινε αρχικά και λάμπω, λάμψη [Ζευς γελέων, Ζευς του φωτός].
Ιδού που βρισκόμασταν λίγο πριν ξεσπάσει η οικονομική κρίση. Με τα λόγια της Ρίτσας Μασούρα [«Γελάτε γιατί χανόμαστε», Καθημερινή 9-8-2009]: «Ο σύγχρονος άνθρωπος φέρνει λίγο στον καταθλιπτικό Σοπενάουερ,. Θυμίζει τον Καντ και τους φιλοσόφους που προσμετρούσαν το βίο τους μέσα απ’ την αέναη υπαρξιακή αναζήτηση, ενώ το γέλιο έμοιαζε με ανώφελο ξόδεμα λογικής. Αλλά, ο άνθρωπος σκαρφίζεται τρόπους διαφυγής. Στους Κήπους του Λουξεμβούργου στο Παρίσι, μια φορά την εβδομάδα ομάδες γυναικών… ξεκαρδίζονται στα γέλια και μάλιστα πληρώνοντας! Η ιστορία είναι γνωστή. Η ιδέα ανήκει στον Ινδό γιατρό Μαντάν Καταρία, ο οποίος, μελετώντας τα οφέλη του γέλιου, ίδρυσε σχολή στη Βομβάη. Έκτοτε, η υφήλιος κατακλύστηκε με τέτοιες σχολές και πέραν του ότι αποκτήσαμε Παγκόσμια Ημέρα Γέλιου, είδαμε την ιδέα να διεισδύει και στο μάνατζμεντ. Το γέλιο, λένε, ενώνει την εργασιακή ομάδα και την κάνει να αποδίδει καλύτερα!»
Ανάγκη να προσθέσω σήμερα…
Να μη χάσουμε το γέλιο μας, ακόμα και σήμερα.
Στις γιορτές έστω.
Αφορμές χαράς, ευκαιρίες απόδρασης.
Να μην αφήσουμε να προσπεράσει ανεκμετάλλευτο
ό,τι μπορεί να επαυξήσει,
έστω και κατά το ποσοστό μιας γιορτής,
το ποσόν της ευφροσύνης
που μας επιτρέπεται σήμερα, σε καιρούς χαλεπούς.
