της Λίλας Κονομάρα.
«Μy home is my castle», λένε οι Άγγλοι, οι Γάλλοι μιλούν για «tour d’ivoire», εμείς για «γυάλινο πύργο», εκείνοι χτίζουν «κάστρα στην Ισπανία», εμείς «πύργους στην άμμο» αλλά όλους μας βρίσκει σύμφωνους η αφήγηση σχετικά με τον «πύργο της Βαβέλ». Κάστρα, πύργοι, φρούρια και καστέλλια χρησιμοποιήθηκαν στη γλώσσα αλλά και στη λογοτεχνία όχι μόνο ως απλός διάκοσμος, κατοικία ή τοπωνύμιο αλλά και ως συστατικό στοιχείο της πλοκής αποκτώντας σταδιακά πολλαπλούς συμβολισμούς.
Κτισμένο στο Μεσαίωνα, σε στρατηγικής σημασίας τοποθεσία, το κάστρο υπήρξε αρχικά μια φεουδαρχική κατοικία, ένα οικοδόμημα αμυντικού χαρακτήρα, περιστοιχισμένο από τάφρους, πύργους και οχυρώσεις. Εκτενείς περιγραφές κάστρων όπου διέμεναν οι πρωταγωνιστές ή όπου διεξήχθησαν σημαντικές μάχες έχουμε τόσο στις δυτικές αφηγήσεις όσο και στα βυζαντινά μυθιστορήματα από τον 11ο ως τον 15ο αιώνα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Λάνσελοτ του Κρετιέν ντε Τρουά και ο θρύλος του βασιλιά Αρθούρου και των ιπποτών της στρογγυλής τραπέζης ή ο μύθος του Τριστάνου και της Ιζόλδης, αλλά και το δικό μας Έπος του Διγενή Ακρίτα, τα ερωτικά μυθιστορήματα της περιόδου των Κομνηνών Ροδάνθη και Δοσικλής, Δροσίλα και Χαρικλής και τα μεταγενέστερα Βέλθενδρος και Χρυσάντζα, Αχιλληίδα, Λίβιστρος και Ροδάμνη και άλλα. Το ιστορικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα θα επανέλθει με τον Ιβανόη, τους Τρεις Σωματοφύλακες και άλλα έργα που θα διαβαστούν από εκατομμύρια αναγνώστες και θα γίνουν ακόμα πιο διάσημα χάρη στις πολλαπλές κινηματογραφικές μεταφορές τους.
Σταδιακά από την Αναγέννηση και μετά, αρχίζει να δίνεται μεγαλύτερη σημασία στη διακόσμηση και το κάστρο γίνεται περισσότερο παλάτι, κατοικία αρχόντων, ευγενών ή πλούσιων αστών όπως στην περίπτωση των γνωστών κάστρων του Λίγηρα που θα εμπνεύσουν στον Αλέξανδρο Δουμά την Κυρά του Μονσορό. Τόσο η περίτεχνη εξωτερική μορφή όσο και η διαρρύθμιση και ο διάκοσμος του εσωτερικού γέννησαν πολλά και αντιφατικά συναισθήματα και τροφοδότησαν δεκάδες θρύλους που σχετίζονται με λαϊκές δεισιδαιμονίες.
Κάθε κάστρο έχει ένα ιστορικό παρελθόν και συνδέεται με αναμνήσεις προσωπικές ή συλλογικές. Η παρουσία του είναι συνυφασμένη με την πορεία ενός βασιλείου, μιας δυναστείας, μιας ισχυρής οικογένειας. Τοποθετημένο σε περίοπτη θέση, τεράστιο και υποβλητικό δεσπόζει στη γύρω περιοχή καταλαμβάνοντας μεγάλη έκταση καθώς συνήθως περιβάλλεται από κήπους, κτήματα, δάση και λίμνες. Αποτελεί σύμβολο ισχύος, εξουσίας και αίγλης και είναι απροσπέλαστο, απομονωμένο απ’ τον υπόλοιπο κόσμο. Προκαλεί συναισθήματα θαυμασμού, ζήλειας αλλά και άγχους και φόβου ως προς το τι συμβαίνει πίσω από τα τείχη του. Ο ήρωας του Κρόνιν στο ομώνυμο έργο βλέπει τη ζωή σαν ένα κάστρο χαμένο ψηλά πάνω στα σύννεφα που πρέπει πάση θυσία να κατακτήσει. Στον Πύργο του Κάφκα, ο Κ. φτάνει στο χωριό που βρίσκεται κάτω από την κυριαρχία του Πύργου και προσπαθεί εναγωνίως να γίνει αποδεκτός από τις ανώνυμες αρχές που τον κατοικούν.
Το τοπίο γύρω από το κάστρο εντείνει τις περισσότερες φορές την καλλιέργεια μιας συγκεκριμένης ατμόσφαιρας και διάθεσης. Περιστοιχισμένο συχνά από πυκνή βλάστηση, ειδικά όταν είναι ακατοίκητο και ερειπωμένο, όπως στο μύθο του Περώ Η ωραία κοιμωμένη, στο Μεγάλο Μωλν του Αλαίν Φουρνιέ ή στην Έρημο των Ταρτάρων του Μπουζάτι, αποκτά κάτι το μαγικό, το εξωπραγματικό που κάνει τους ήρωες να περιπλανιούνται μέρες ολόκληρες για να το βρουν. Ο χώρος ευνοεί την ψευδαίσθηση, την ονειροφαντασία, τα όρια ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό διασαλεύονται. Αινιγματικά βλέμματα, ανεξήγητα φαινόμενα και απόκοσμες μορφές δημιουργούν ταυτόχρονα μια ατμόσφαιρα ζοφερή και η λαϊκή φαντασία δεν αργεί να πλάσει ιστορίες με δράκους, νεράιδες και φαντάσματα: το κάστρο είναι καταραμένο, προικισμένο με υπερφυσικές δυνάμεις, τις νύχτες συμβαίνουν απίστευτα πράγματα και ο κίνδυνος ελλοχεύει.
Εξίσου ετερόκλητες εικόνες και συναισθήματα μας προσφέρει και το εσωτερικό. Πολυτέλεια, μεγαλοπρέπεια και πλούτος που θυμίζουν τις χίλιες και μια νύχτες, καθρέφτες, βελούδινες κουρτίνες και ξυλόγλυπτα ταβάνια, πίνακες, κρύσταλλα, πορσελάνες και κομψοτεχνήματα κάθε είδους κοσμούν τα σαλόνια, τους διαδρόμους, τις στριφογυριστές μαρμάρινες σκάλες, τις αμέτρητες αίθουσες που διαδέχονται η μια την άλλη. Όλα αυτά φέρνουν στο νου δεξιώσεις και χοροεσπερίδες, βραδιές δίπλα στο τζάκι όπου καίει μια μεγάλη φωτιά, το κέρας που θα δώσει το σύνθημα για την έναρξη της σαιζόν του κυνηγιού. Η Έμμα Μποβαρύ, μπαίνοντας στον πύργο του Βομπισάρ παρατηρεί έκθαμβη τα πάντα γύρω της. «Τα κεριά των κηροπηγίων μάκραιναν τις φλόγες τους πάνω στα ασημικά. Τα πολυεδρικά κρύσταλλα, σκεπασμένα μ’ ένα θαμπό αχνό, αντανακλούσαν μεταξύ τους χλομές αχτίδες. Σ’ όλο το μήκος του τραπεζιού ήταν στη σειρά αραδιασμένα μπουκέτα και, μέσα στα φαρδιά πιάτα, οι πετσέτες, τοποθετημένες σε σχήμα επισκοπικής τιάρας, είχαν η καθεμιά μέσα στη δίπλα της ένα μικρό ψωμάκι ωοειδούς σχήματος. Τα κόκκινα άκρα των αστακών έβγαιναν έξω απ’ τα πιάτα. Τα ορτύκια είχαν τα φτερά τους, καπνοί ανέβαιναν. Και ο μετρ-ντ’ οτέλ, με μεταξωτές κάλτσες, κοντές κιλότες, δαντελένιο πουκάμισο και σοβαρός σαν εισαγγελέας, περνώντας μες απ’ τους ώμους των συνδαιτυμόνων τα έτοιμα πιάτα, μ’ ένα χτύπο του κουταλιού του τίναζε για σας το κομμάτι που διαλέξατε» ( Γ. Φλωμπέρ Μαντάμ Μποβαρύ μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης, εκδ. Εξάντας). Στον Ανήλικο Επισκέπτη της Σάρας Ουότερς, οι ήρωες, μέλη της υψηλής κοινωνίας που χάνει τα προνόμια και την αίγλη της στη μεταπολεμική Αγγλία, ζουν με τα φαντάσματα του ένδοξου παρελθόντος τους. Για άλλους πάλι, όπως ο Μονταίν και αργότερα η Γεωγία Σάνδη ή ο Λαμαρτίν, το κάστρο γίνεται ο ιδεώδης χώρος για απομόνωση, περισυλλογή και γράψιμο. Στα 38 του χρόνια, ο Μονταίν αποσύρεται στον οικογενειακό του πύργο Σατώ ντε Μονταίν και αφοσιώνεται στη μελέτη, στην ενατένιση και στη συγγραφή των Δοκιμίων του.
Από την άλλη, σε πολλά έργα δίνεται έμφαση στην αίσθηση του κινδύνου που παραμονεύει στους σκοτεινούς και δαιδαλώδεις διαδρόμους των κάστρων, στα αναρίθμητα δωμάτια, τα μυστικά περάσματα και τα υπόγεια. Μεντεσέδες που τρίζουν και άλλοι ανεξήγητοι θόρυβοι, κεριά που τρεμοσβήνουν, αράχνες, νυχτερίδες και κουκουβάγιες, φευγαλέες οπτασίες κλιμακώνουν το συναίσθημα του τρόμου. Τι κρύβει άραγε το κλειδωμένο δωμάτιο του Κυανοπώγωνα; Ποια είναι η γυναικεία οπτασία που περιφέρεται στους διαδρόμους του κάστρου του Ρότσεστερ στην Τζέιν Ευρ; Αντίθετα με το πνεύμα του Διαφωτισμού, το γοτθικό μυθιστόρημα του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα έδωσε έμφαση στην εισβολή του παραλόγου στην πραγματικότητα του ορθού λόγου, θέλοντας να καταδείξει το σκοτεινό, δαιμονικό στοιχείο που ενυπάρχει όχι μόνο στην ανθρώπινη φύση αλλά και στον περιβάλλοντα κόσμο. Μυθιστορήματα όπως Το φρούριο του Οτράντο, του Χόρας Γουόλπολ ή Τα μυστήρια του Ουντόλφο της Αν Ράντκλιφ καλλιεργούν την ατμόσφαιρα μυστηρίου και φόβου και την πίστη στο υπερφυσικό. Το ιστορικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα με τους Ουόλτερ Σκοτ, Αλέξανδρο Δουμά και Ιούλιο Βερν δεν μένει ανεπηρέαστο. Όταν στο Κάστρο των Καρπαθίων του Ιούλιου Βερν οι κάτοικοι ενός χωριού της ορεινής Τρανσυλβανίας βλέπουν ξαφνικά να βγαίνει καπνός από την καμινάδα του εγκαταλελειμμένου κάστρου, πιστεύουν πως εγκαταστάθηκε εκεί ο Σατανάς. Στο μυθιστόρημα Ο κόμης Μόντε Κρίστο, ο Εντμόν Νταντές μένει φυλακισμένος για 14 ολόκληρα χρόνια στα σκοτεινά υπόγεια του κάστρου Ιφ.
Το θαυμαστό μυστήριο του κόσμου, η λεπτή διάκριση ανάμεσα στο φυσικό και στο υπερφυσικό, η εξερεύνηση των ορίων ανάμεσα στη λογική και στην τρέλα και οι κίνδυνοι της υψηλής διανοητικής δραστηριότητας είναι θέματα που απασχόλησαν όχι μόνο το γοτθικό μυθιστόρημα αλλά και τους Άγγλους και Γερμανούς ρομαντικούς. Με τον Φρανκενστάιν, το τέρας αυτό που φτιάχνεται στα υπόγεια ενός πύργου από τα ανθρώπινα κατάλοιπα του τοπικού νεκροταφείου, η Μαίρη Σέλευ ασκεί έντονη κριτική στην αλαζονική φύση του επιστημονικού ορθολογισμού καθώς και στα αρχέτυπα του ρομαντισμού, τον Προμηθέα και τον Φάουστ, αρχέτυπα που «χλευάζουν τον εκπληκτικό μηχανισμό του Δημιουργού του κόσμου», όπως λέει η ίδια στην εισαγωγή του βιβλίου της.
Η αστυνομική λογοτεχνία με τον Τσέστερτον, τον σερ Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, την Αγκάθα Κρίστι και άλλους χρησιμοποίησε συχνά τα κάστρα ως χώρο δράσης επωφελούμενη στο έπακρο από το μυστήριο που τα περιβάλλει για να το διαλύσει στην πορεία του έργου επιστρατεύοντας τη λογική. Φόνοι που διαπράττονταν σε κλειδωμένα από μέσα δωμάτια, ανεξήγητες εξαφανίσεις ή οράματα, μυστηριώδεις γρίφοι ή προφητείες συνδεδεμένες με κάποιο μέρος του κάστρου, όλα βρίσκουν στο τέλος μια απόλυτα λογικοφανή εξήγηση χάρη στα δαιμόνια φαιά κύτταρα του Ηρακλή Πουαρό ή τους επαγωγικούς συλλογισμούς του Σέρλοκ Χολμς.
Χώρος περιβεβλημένος με μυστήριο, όπου κατοικούν τέρατα και φαντάσματα, κρησφύγετο ληστών και τρελών, το κάστρο μπορεί επίσης να γίνει κρυψώνα ιδανική για ερωτικές συνευρέσεις και παντός είδους σεξουαλικές πρακτικές όπως στο Χειρόγραφο της Σαραγόσα του Γ. Ποτότσκι που ενέπνευσε και τον Λουίς Μπουνιουέλ ή στο 120 Ημέρες στα Σόδομα του μαρκήσιου ντε Σαντ. Οι ήρωες εξερευνούν τα όρια της ανθρώπινης φύσης σπάζοντας τα κοινωνικά ταμπού και αμφισβητώντας τα σεξουαλικά ήθη του παλαιού καθεστώτος και τις επίσημες φιλοσοφικές ή θρησκευτικές δοξασίες.
Συνώνυμο του ονείρου και της μαγείας, σύμβολο μιας ζωής παραμυθένιας και μιας εποχής που έσβησε, χώρος συνδεδεμένος με συναρπαστικές περιπέτειες, εξερευνήσεις, κρυψώνες και αμύθητους θησαυρούς, σύμβολο του κακού και της αδιαπέραστης σκοτεινότητας της ανθρώπινης φύσης, αλληγορία της εξουσίας, χώρος που αίρει τα όριά του και αποκτά υπερβατική σημασία, το κάστρο ενέπνευσε και εξακολουθεί να εμπνέει αμέτρητους συγγραφείς μέχρι σήμερα αλλά και σκηνοθέτες. Ποιος δεν θυμάται το παγερό πρόσωπο της Τζούντιθ Άντερσον που υποδύεται την οικονόμο του πύργου στη Ρεβέκκα του Χίτσκοκ, μεταφορά του ομώνυμου έργου της Δάφνης ντι Μωριέ; Και μήπως όλοι μας κάποιες στιγμές σε μικρότερη ή και μεγαλύτερη ηλικία δεν ονειρευτήκαμε ένα κάστρο και δεν περιπλανηθήκαμε νοερά στις αίθουσές του; Ίσως επειδή, όπως και στην επταλογία του Μαύρου Πύργου του Σ. Κινγκ, η αναζήτηση αυτή συνιστά κατ’ ουσίαν ένα ατέρμονο εσωτερικό ταξίδι όπου φόβοι, μύθοι, ανομολόγητες επιθυμίες, φαντάσματα της παιδικής ηλικίας και μακρινές αναμνήσεις ξεπηδούν όλα μαζί, αδιάλυτα πλεγμένα, μέσα στις θαυμαστές αλλά και τόσο σκοτεινές διαδρομές του νου μας.
