Του Λευτέρη Παπαλεοντίου.
Ο αείμνηστος Γιάννης Κατσούρης (1935-2010) δεν νοιάστηκε, όσο ζούσε, να συγκεντρώσει σε τόμο πολλές αδημοσίευτες και σκόρπιες μελέτες του. Τέτοια κείμενα συγκεντρώθηκαν πρόσφατα σε έναν επιβλητικό τόμο με επιμέλεια του φιλόλογου Λεωνίδα Γαλάζη και εκδόθηκαν από τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού (Κύπρου).
Βλέποντας για πρώτη φορά μερικά αδημοσίευτα ώς πρόσφατα μελετήματα ή ξαναδιαβάζοντας ορισμένα γνωστά από παλιότερες δημοσιεύσεις άρθρα του, κυρίως για τα λογοτεχνικά πράγματα της Κύπρου, διαπιστώνει κανείς τη φιλολογική επάρκεια, την οξεία ματιά, τις ευαίσθητες παρατηρήσεις αλλά και τη βαθιά έγνοια του Γ. Κατσούρη για την ανάπτυξη της λογοτεχνίας και των άλλων τεχνών στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Συνάμα εκτιμά την τόλμη και την ευθυκρισία ενός ανθρώπου που αγωνίστηκε για την ελευθερία του πνεύματος και την τάση του να απογυμνώνει με χιουμοριστική γραφή και πνευματώδη γλώσσα φαιδρές και σαθρές καταστάσεις στα πολιτισμικά ή άλλα πράγματα του νησιού του.
Σε μια πρώτη ενότητα του βιβλίου, ύστερα από μια κατατοπιστική Εισαγωγή του επιμελητή, στεγάζονται κείμενα «Για την τέχνη και την πνευματική δημιουργία». Στο πρώτο από αυτά («Πνευματική ελευθερία», Κυπριακά Χρονικά, 1967) ο νεαρός τότε σχολιογράφος ασκεί δριμεία κριτική στο ανελεύθερο καθεστώς της επταετούς δικτατορίας στην Ελλάδα, που επιδίωκε να φιμώσει τους πνευματικούς ανθρώπους και να λογοκρίνει διάφορες εκδηλώσεις της τέχνης. Και στα υπόλοιπα κείμενα της πρώτης ενότητας μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις γενικότερες αντιλήψεις του συγγραφέα για τον ρόλο και τον χαρακτήρα της τέχνης και για άλλα ζητήματα. Ο συγγραφέας επισημαίνει επανειλημμένα ότι η τέχνη δεν μπορεί παρά να είναι πολιτική (ή «κατά βάθος στρατευμένη»), αφού καλείται να υπηρετήσει με τον τρόπο της πολιτικούς, κοινωνικούς και άλλους αγώνες. Σε αδημοσίευτο κείμενο ομιλίας του σκιαγραφεί το πνεύμα αντίστασης στη νεοελληνική λογοτεχνία και την τέχνη γενικότερα στα δύσκολα χρόνια 1940-1944, αντλώντας παραδείγματα (λ.χ. ποιήματα του Άγγελου Σικελιανού και του Νίκου Εγγονόπουλου και εικαστικά έργα του Σπύρου Βασιλείου) από το περιοδικό Νέα Εστία. Αλλού εξαίρει το στοιχείο της παγκοσμιότητας στην τέχνη, εκκινώντας από αναλογίες που εντοπίζει στο εικαστικό έργο ενός ελληνοκύπριου και ενός τουρκοκύπριου δημιουργού, του Χριστόφορου Σάββα και του Γιλμάζ Χακκιρί, που δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους. Σε άλλα κείμενά του κάνει λόγο για την προσπάθεια ορισμένων ποιητών, ποιητάρηδων, πεζογράφων και θεατρικών συγγραφέων να μνημειώσουν λογοτεχνικά τον Αγώνα του 1821 και ιδιαίτερα τα αιματηρά γεγονότα της 9ης Ιουλίου 1821 στην Κύπρο.
Στη δεύτερη ενότητα στεγάζονται πέντε άρθρα και σημειώματα «Περί ποιήσεως». Αν εξαιρέσουμε τη μονογραφία του Γ. Κατσούρη για τον Β. Μιχαηλίδη και τα δυο προγενέστερα, θεμελιώδη γραμματολογικά άρθρα του για την έντεχνη ποίηση του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού (που διαβάστηκαν σε εκδήλωση της Ένωσης Λογοτεχνών Κύπρου το 1980), θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η μελέτη της ποίησης δεν ήταν ανάμεσα στις προτεραιότητες του μελετητή (περισσότερο τον ενδιέφεραν η θεατρική παραγωγή και η δημιουργική πεζογραφία). Έτσι, μόνο τρία κείμενα επιλέγονται από τον επιμελητή για να συμπληρωθεί η ενότητα για την ποίηση· τα δυο πρώτα, αδημοσίευτα κείμενα ομιλιών, αφορούν την ανίχνευση θεατρικών στοιχείων σε ποιητάρικα στιχουργήματα και την περίπτωση του «λαϊκού ποιητή» Χαράλαμπου Δημοσθένους, ενώ το τρίτο είναι μια πιο ουσιαστική αναφορά στον αγωνιστή-ποιητή Δώρο Λοΐζου, που δολοφονήθηκε από πραξικοπηματίες στις 29 Αυγούστου 1974, μόλις είχε συντελεστεί η τραγωδία της Κύπρου.
Περισσότερο πλούσια και πιο ουσιαστικά κρίνονται τα μελετήματα που απαρτίζουν την τρίτη ενότητα του βιβλίου («Θέματα πεζογραφίας»). Από τα πιο ανεπτυμένα και συγκροτημένα άρθρα είναι οι αναφορές στους πεζογράφους Λουκή Ακρίτα και Γ. Φ. Πιερίδη. Πολύ ενδιαφέρουσες είναι και οι δύο γραμματολογικές θεωρήσεις της παλιότερης και της σύγχρονης κυπριακής πεζογραφίας. Σε μικρότερα μελετήματα γίνεται λόγος για παλιότερους πεζογράφους, της περιόδου της βρετανοκρατίας· τους Γ. Σ. Φραγκούδη, Κ. Γ. Ελευθεριάδη, Τεύκρο Ανθία, Αντώνη Χριστοδούλου και Γ. Σ. Οικονομίδη.
Αν και ελάσσονα, σε σχέση με το μεγάλο έργο του Το θέατρο στην Κύπρο (τ. 1-2, 2005), τα θεατρολογικά μελετήματα που απαρτίζουν την πέμπτη ενότητα του βιβλίου δεν είναι αμελητέα. Εδώ ξεχωρίζουν τρία μελετήματα: για το πατριωτικό δράμα Γρηγόριος Κωνσταντάς του Ν. Καταλάνου, για το κωμειδύλλιο Φαρμακοποιός και χωρικός του Ε. Π. Ευθυμιάδη, που ήρθε στο φως μόλις πρόσφατα, και μια γενικότερη αναφορά στο θεατρικό έργο του Πάνου Ιωαννίδη.
Ο Γ. Κατσούρης δεν έχει ασχοληθεί συστηματικά με την κριτική βιβλίου. Μόνο δυο βιβλιοκριτικές του στεγάζονται στην πέμπτη ενότητα, όπου περιλαμβάνονται και σημειώματα για τους Θέμιδα Σιαπκαρά-Πιτσιλλίδου, Χριστάκη Γεωργίου, Τατιάνα και Ροζέ Μιλλιέξ, καθώς και οι ανταποκρίσεις για την «Πνευματική ζωή στην Αθήνα», τις οποίες ο συγγραφέας ετοίμαζε για το περ. Κυπριακά Χρονικά στα χρόνια 1960-1961, όταν ήταν ακόμα φοιτητής φιλολογίας στην ελληνική πρωτεύουσα.
Έναν διαφορετικό όσο και οικείο Γιάννη Κατσούρη μάς αποκαλύπτουν οι επιφυλλίδες και τα άρθρα του, που εντάσσονται στις ενότητες Στ΄ και Ζ΄ αντίστοιχα. Στις παλιότερες επιφυλλίδες και ιδίως στα μεταγενέστερα άρθρα του, αναγνωρίζουμε τον δημιουργικό πεζογράφο Κατσούρη ή τον καθημερινό και αυθόρμητο Γιάννη, που προσεγγίζει τα θέματά του με χιουμοριστική και ευτράπελη διάθεση αλλά και με ευαίσθητη και κριτική ματιά, για να απογυμνώσει, να σατιρίσει και να χλευάσει επώνυμα πρόσωπα και αρνητικές καταστάσεις της πολιτικής, κοινωνικής, πολιτισμικής ή άλλης κυπριακής ζωής.
Πολύ ενδιαφέρουσες και χρήσιμες είναι και οι πέντε επιλεγμένες συνεντεύξεις του συγγραφέα, όλες της δεκαετίας του 2000, που παραχωρήθηκαν για κυπριακές εφημερίδες και αποτελούν την ενότητα Η΄. Εδώ αναδεικνύεται ατόφιος και ολοζώντανος ο συγγραφέας και συνομιλητής Γ. Κατσούρης, με το σπαρταριστό χιούμορ και τις τσεκουράτες απόψεις του.
Ο τόμος συμπληρώνεται με την «Εργογραφία Γιάννη Κατσούρη», στην οποία έγινε μια φιλότιμη και μεθοδική προσπάθεια να αποδελτιωθούν «Μελέτες, επιφυλλίδες, άρθρα και κείμενα». Εδώ, όμως, θα ταίριαζε να περιληφθούν τόσο οι αυτοτελείς εκδόσεις έργων του (και της δημιουργικής πεζογραφίας) όσο και διάφορα κείμενα που απόκεινται στο αρχείο του (λ.χ. σενάρια για τηλεοπτικές σειρές, πεζογραφήματα, άλλες συνεργασίες κτλ.). Και φυσικά χρειάζεται να γίνει πρόσθετη έρευνα, κυρίως σε παλιότερα έντυπα, για να αποκτήσουμε μια πληρήστερη εικόνα του συγγραφικού έργου του Κατσούρη.
Η πιο βασική έλλειψη της επιβλητικής και σημαντικής αυτής έκδοσης είναι η απουσία ενός Ευρετηρίου ονομάτων. Με άλλο λόγια, λείπει το πιο βασικό εργαλείο για να διαβάσουμε συνδυαστικά και επαναληπτικά ένα τόσο ογκώδες και τόσο χρήσιμο βιβλίο.
INFO: Γιάννης Κατσούρης, Πολιτισμός: υπόθεση ζωής, Μελέτες, άρθρα, επιφυλλίδες και άλλα κείμενα (επιλογή), επιμ. Λεωνίδας Γαλάζης, Λευκωσία, Πολιτιστικές Υπηρεσίες Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, 2012, σελ. 548.
