Συνέντευξη του Ευθύμιου Νικολαΐδη στη Λίλα Κονομάρα.
Έλεγχος της αναπαραγωγής, επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής, κλωνοποίηση, βλαστοκύτταρα, διαστημικά προγράμματα, μεταλλαγμένα προϊόντα, εγκεφαλικά εμφυτεύματα: τις τελευταίες δεκαετίες γινόμαστε μάρτυρες θεαματικών εξελίξεων σε διάφορους τομείς της επιστήμης και της τεχνολογίας. Πώς προσλαμβάνουμε τις επαναστατικές αυτές αλλαγές; Ήδη από την εποχή του Τόμας Μουρ, του Τζόναθαν Σουίφτ, της Μαίρης Σέλλεϋ με το μυθιστόρημά της Φρανκεστάιν ή του Ιούλιου Βερν, αλλά και αργότερα με τον Χάξλεϋ, τον Όργουελ, τον Ρέυ Μπράντμπερυ ή σήμερα με τον Dave Eggers και άλλους – η λογοτεχνία καταγράφει τις αλματώδεις αυτές εξελίξεις και υπήρξε συχνά προφητική όσον αφορά την πρόοδο μα και τις δυστοπίες που γέννησε η τεχνολογία και η επιστήμη. Γιατί είναι αλήθεια πως από τα επιτεύγματα αυτά ανέκυψαν και ανακύπτουν πολλά ηθικά και νομικά ζητήματα που αφορούν τόσο την ατομική και συλλογική ζωή όσο και τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον. Σήμερα περισσότερο από ποτέ, εγείρονται φόβοι μα και προσδοκίες που ενισχύουν το αίτημα για μια κριτική διεύρυνση της σχέσης επιστήμης και ηθικής, επιστήμης και θρησκείας. Με αφορμή το διεθνές συνέδριο που θα πραγματοποιηθεί σχετικά, «Σύγχρονη Επιστήμη και Ορθόδοξη Παράδοση. Μια άβολη σχέση;» (http://project-sow.org/el/first_conference), το οποίο θα γίνει στην Αθήνα στις 24 και 25 Φεβρουαρίου στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών συζητήσαμε με τον διευθυντή Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του ΕΙΕ κ. Ευθύμιο Νικολαΐδη για τη σημερινή σχέση επιστήμης-θρησκείας στον ορθόδοξο κόσμο, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα των πρόσφατων εξελίξεων τόσο στις θετικές επιστήμες όσο και στη Θεολογία.
Πού τοποθετούνται σήμερα οι σχέσεις της επιστήμης με τα χριστιανικά δόγματα πλην Ορθοδοξίας;
Ιστορικά ο ρωμαιοκαθολικισμός και οι διαμαρτυρόμενες εκκλησίες πίστευαν ότι ο άνθρωπος για να δοξάσει τη δημιουργία, άρα τον Δημιουργό, χρειάζεται τις επιστήμες. Ερευνώντας με έλλογο τρόπο τον φυσικό κόσμο, συναντά τη λογικότητα του Δημιουργού του. Τα προβλήματα που υπήρξαν και υπάρχουν έχουν σχέση με συγκεκριμένες επιστημονικές θεωρίες οι οποίες, κατά καιρούς, θεωρήθηκαν ως ασύμβατες με τα δόγματα. Έτσι, η ρωμαιοκαθολική εκκλησία έκανε κάποιους αιώνες να αναγνωρίσει το ορθόν του ηλιοκεντρισμού και η θεωρία της εξέλιξης δεν βρίσκει σήμερα σύμφωνες αρκετές διαμαρτυρόμενες εκκλησίες. Η σημασία της συζήτησης στις μέρες μας στις ΗΠΑ για τον δημιουργισμό είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Παρόλα αυτά, υπάρχει σήμερα ένας οργανωμένος διάλογος μεταξύ επιστημόνων και εκπροσώπων των δυτικών χριστιανικών Εκκλησιών. Για παράδειγμα, το Βατικανό για διάφορα επιστημονικά θέματα όπως αυτό της εξέλιξης, συγκαλεί συναντήσεις στις οποίες μετέχουν επιστήμονες όχι κατ ανάγκη πιστοί.
Πού και πώς διαφοροποιείται η σχέση επιστήμης και ορθοδοξίας, σε σύγκριση με τα άλλα χριστιανικά δόγματα; Ποιες διακυμάνσεις παρουσιάζει η σχέση αυτή στη διάρκεια των χρόνων;
Η σημαντική διαφορά της Ορθοδοξίας είναι ότι καμιά Ορθόδοξη κοινότητα δεν συμμετείχε ενεργά στο γίγνεσθαι της νέας επιστήμης, η οποία γεννήθηκε στην Ευρώπη από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα. Το γεγονός ότι οι σύγχρονες επιστήμες υπήρξαν καρπός του δυτικού πνεύματος, δυσχέρανε περαιτέρω τις σχέσεις Ορθοδοξίας και επιστημών, ενώ κατά καιρούς η Εκκλησία και σημαντικοί θεολόγοι είδαν με δυσπιστία ή αρνήθηκαν τη διαμεσολάβηση της επιστήμης μεταξύ ανθρώπου και Δημιουργού. Αμφισβήτησαν, δηλαδή, τη σημασία της επιστημονικής σκέψης για την κατανόηση του κόσμου, του φαινομένου της ζωής και του ανθρώπου. Από την άλλη, η διδασκαλία της νέας ευρωπαϊκής επιστήμης (όπως η νευτώνεια φυσική) στις Ορθόδοξες κοινότητες έγινε από Ορθόδοξους κληρικούς όπως ο Ευγένιος Βούλγαρις ή ο Νικηφόρος Θεοτόκης. Η σύγκρουση σχετικά με τις επιστήμες στον Ορθόδοξο κόσμο του 18ου αιώνα δεν ήταν μεταξύ Εκκλησίας και επιστημόνων, αλλά μεταξύ διαφορετικών ρευμάτων μέσα στην Εκκλησία. Αυτή η ιστορική πολυπλοκότητά των σχέσεων Ορθοδοξίας κι επιστημών υπήρξε αντικείμενο μελέτης του ερευνητικού προγράμματος NARSES που εκπονήσαμε στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και του οποίου το πρόγραμμα SOW αποτελεί τη φυσική συνέχεια. Μια συμπυκνωμένη παρουσίαση των σχέσεων αυτών από τον 4ο έως τον 20ο αιώνα δημοσιεύτηκε υπό τον τίτλο «Science and Orthodox Christianity: an overview» στο διεθνές περιοδικό ιστορίας επιστημών ISIS τεύχος 107-3 (2016) σ. 542-566 http://www.journals.uchicago.edu/doi/pdfplus/10.1086/688704.
Πώς έχει καθορίσει την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των ορθόδοξων χωρών η σχέση ορθοδοξίας-επιστήμης;
Αυτό είναι ένα από τα ζητούμενα της έρευνάς μας, δηλαδή σε ποιο βαθμό οι παραπάνω ιδιαιτερότητες επηρέασαν την επιστημονική, άρα τεχνολογική και κατ’ επέκταση κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των Ορθόδοξων χωρών. Οπωσδήποτε η πολύ καθυστερημένη είσοδος των επιστημών στη ρωσική εκπαίδευση (οι επιστήμες άρχισαν να διδάσκονται εκεί μόνο προς το τέλος του 17ου αι.) έχει σχέση με την αντιμετώπιση της ορθολογικής μελέτης της φύσης από τη ρωσική ορθοδοξία. Υπάρχουν όμως και άλλα σχετικά ζητήματα. Έχει σχέση π.χ. η ανάπτυξη της νέας μαθηματικής σκέψης στη Ρωσία του 19ου αιώνα, η οποία συνέλαβε μη ευκλείδεια σύμπαντα, με την ορθόδοξη υπερβατικότητα;
Ο ρασιοναλισμός της επιστήμης και η υπερβατική προσέγγιση της θρησκείας αποτελούν δύο διακριτά πεδία. Σε τι χρησιμεύει ένας συμβιβασμός, μια προσέγγιση ανάμεσά τους; Σε ποιο επίπεδο μπορούν να συνδιαλέγονται;
Ιστορικά, όλοι οι επιστήμονες μέχρι τον 19ο αιώνα αναζητούσαν το θείο στη φύση. Η επιστήμη διαχωρίστηκε από το υπερφυσικό μόλις τον 19ο αιώνα, κι αυτό εν μέρει. Ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι σήμερα η επιστήμη είναι απολύτως ορθολογιστική, αυτό δεν σημαίνει ότι η ερευνητική διαδικασία δεν μπορεί να εκτραπεί, όπως έγινε πολλές φορές στο παρελθόν, σε ανορθολογικά μονοπάτια. Επιπλέον, σήμερα διατυπώνονται σοβαρές κριτικές στην επιστήμη, κυρίως σε ορισμένες χρήσεις της. Η θρησκεία δεν μπορεί να μείνει αμέτοχη σε ζωτικά ερωτήματα για τις κοινωνίες που σχετίζονται με τη εφαρμογή των επιστημονικών γνώσεων, όπως οι μαζικές καταστροφές ή θέματα ανάπτυξης νέων μορφών ζωής. Ένα σημαντικό ζήτημα που αναμένεται να συζητηθεί τα επόμενα χρόνια είναι αυτό της τεχνητής νοημοσύνης: μπορεί και δικαιούται ο άνθρωπος να κατασκευάσει έναν εγκέφαλο ο οποίος θα έχει αισθήματα και ποια δικαιώματα θα έχει το ον αυτό; Όλα αυτά σχετίζονται με την έννοια της ψυχής η οποία υπάρχει, έστω σε διαφορετικές μορφές, σε πολλές θρησκείες.
Η σχέση επιστήμης και θρησκείας γίνεται κυρίως αντιληπτή μέσα από μια συγκρουσιακή λογική. Εξακολουθεί να έχει βάση η αντίληψη αυτή;
Κανένας αναγνωρισμένος ιστορικός των επιστημών σήμερα δεν μιλάει για συγκρουσιακή λογική. Η ιστοριογραφική τάση που έχει επικρατήσει τις τελευταίες δεκαετίες είναι αυτή της πολυπλοκότητας των σχέσεων. Και η κατανόηση της πολυπλοκότητας και της πιθανής αλληλεπίδρασης των δύο αυτών φαινομένων πολιτισμού δεν προάγεται με υπεραπλουστευτικές πολώσεις. Οι σχέσεις θρησκείας και επιστήμης εξαρτώνται από τη θρησκεία, την εποχή και τα πρόσωπα. Στην εποχή της δίκης του Γαλιλαίου ο μεγαλύτερος σπόνσορας των επιστημών ήταν η Καθολική Εκκλησία. To βιβλίο του ιστορικού των επιστημών J. Heilbron The sun in the Church (Harvard University Press, 2001) δείχνει με πολλά στοιχεία τη σημασία της αστρονομίας για την Εκκλησία αυτή. Τον 17ο αιώνα, τα ιησουιτικά κολέγια στην Ευρώπη έχουν περί τους 50000 μαθητές οι οποίοι διδάσκονται αστρονομία, μαθηματικά και μηχανική. Με αυτές τις επιστήμες η ιησουιτική ιεραποστολή στην Κίνα θα προσπαθήσει να πείσει τον αυτοκράτορα Χαν Ξι ότι ο πάπας μπορεί να προσφέρει πολλά στην αυτοκρατορία. Άλλωστε πολλά νέα συγγράμματα, όπως αυτό του Γάλλου ιστορικού και φιλοσόφου των επιστημών Michel Blay, Dieu, la nature et l’homme (Παρίσι, Armand Collin, 2013) αναδεικνύουν τη σύνδεση της γένεσης του ευρωπαϊκού φαινομένου των 16ου-18ου αι. που λέγεται νέα επιστήμη με τη χριστιανική θεολογία. Πρόσφατα μεταφράστηκε στα ελληνικά το εικονοκλαστικό βιβλίο που επιμελήθηκε ο R. Numbers, Ο Γαλιλαίος παει στη φυλακή. Μύθοι για την επιστήμη και τη θρησκεία (Αθήνα, Λογείον 2011) όπου καταρρίπτει με γλαφυρό τρόπο τη συγκρουσιακή προσέγγιση του θέματος όσον αφορά κυρίως τον δυτικό χριστιανισμό. Στην ίδια λογική της πολυπλοκότητας των σχέσεων είναι επίσης το βιβλίο που αφορά τον Ορθόδοξο χριστιανισμό: E. Nicolaidis, Science and Eastern Orthodoxy. From the Greek Fathers to the age of globalization (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2011) το οποίο θα κυκλοφορήσει φέτος στα ελληνικά από τις εκδόσεις Προπομπός.
Ποιοι είναι οι στόχοι του Προγράμματος SOW (Science & Orthodoxy around the World – Επιστήμες και Ορθοδοξία ανά τον Κόσμο), πώς χρηματοδοτείται, ποιοι οι συμμετέχοντες στο συνέδριο;
To πρόγραμμα SOW έχει δύο στόχους. Καταρχάς να καταγράψει τις απόψεις της Ορθοδοξίας ανά τον κόσμο σχετικά με τις επιστήμες. Πώς βλέπουν οι ορθόδοξοι διανοητές, επιστήμονες και θεολόγοι καθώς και οι Ορθόδοξες εκκλησίες τις σχέσεις επιστημών και Ορθόδοξου χριστιανισμού; Για το σκοπό αυτό εργάζονται 10 ερευνητές στην Ελλάδα, Βουλγαρία, Σερβία, Ρουμανία, Ρωσία, Καναδά και Βέλγιο για να καταγράψουν ό,τι σχετικό έχει ειπωθεί στις χώρες με πλειοψηφία Ορθοδόξων, καθώς και στην Ορθόδοξη διασπορά τα τελευταία 20-30 χρόνια. Η καταγραφή αυτή θα παρουσιαστεί σε μια ανοικτή βάση δεδομένων στην αγγλική γλώσσα, σε σχετικές δημοσιεύσεις και σε ένα ντοκιμαντέρ. Ο δεύτερος στόχος είναι να προωθηθεί, με οργανωμένο και τεκμηριωμένο τρόπο ο διάλογος μεταξύ Ορθοδοξίας και επιστημών. Για το σκοπό αυτό οργανώνουμε τρία διεθνή συνέδρια, πέντε διεθνή επιστημονικά εργαστήρια, έξι δημόσιες διαλέξεις (Σίδνεϋ, Βουκουρέστι, Μόσχα, Σόφια και Λονδίνο) και ένα πολύγλωσσο φόρουμ στο διαδίκτυο.
Χρηματοδοτείται από το Templeton World Charity Foundation και συντονίζεται από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Στo πρώτο συνέδριο, Modern Science and the Orthodox Tradition. An uneasy relationship? το οποίο θα γίνει στις 24 και 25 Φεβρουαρίου στην Αθήνα, στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, συμμετέχουν 32 ιστορικοί, διανοητές, κληρικοί και επιστήμονες από 11 χώρες. Θα συζητηθούν κυρίως σύγχρονα θέματα που αφορούν στις σχέσεις ορθοδοξίας κι επιστημών και κάθε παρουσίαση θα γίνεται από ένα ζεύγος ομιλητή και σχολιαστή.