της Μαρίζας Ντεκάστρο.
Αν το να πλάσεις έναν λογοτεχνικό ήρωα ΑΜΕΑ χωρίς να ωραιοποιείς την κατάστασή του και χωρίς να προβάλλεις κάποια φιλεύσπλαχνη στάση είναι ήδη δύσκολο, το να μιλήσεις για ένα ψυχιατρικό πρόβλημα, όπως ο αυτισμός, είναι ακόμα δυσκολότερο. Κι όμως οι συγγραφείς δεν διστάζουν κι έχουν γράψει εξαιρετικά βιβλία για εφήβους και παιδιά μεσαίας ηλικίας με ήρωες στο ‘φάσμα του αυτισμού’. Θυμίζουμε τον Κόλιν Φίσερ, των Άσλεϊ Έντουαρντ Μίλερ & Ζακ Στεντζ, που έχει διαγνωστεί με Σύνδρομο Άσπεργκερ, τον Αγάπιο, της Παναγιώτας Πλησή, που έχει αυτισμό και τους Ρίκο και ο Όσκαρ, του Αντρέας Σταϊνχέφελ , που επίσης είναι παιδιά με ιδιαίτερο ψυχισμό.
Σε παλαιότερο άρθρο του ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ αναφέραμε ότι οι συγγραφείς αυτών των βιβλίων δεν έγραψαν μια μυθιστοριοποιημένη ψυχολογική πραγματεία, αλλά εστίασαν στα άλλα χαρίσματα ατόμων σαν τους ήρωες, χωρίς να παραλείπουν να αναφερθούν στα προβλήματά τους. Το κλειδί για την κατανόηση των ζητημάτων που τίθενται από την ιδιόμορφη κατάσταση των ηρώων τους ήταν η συγγραφή πρωτότυπων ιστοριών με αυτούς τους ήρωες. Και μέσω μιας συναρπαστικής πλοκής να δείξουν ότι η αποδοχή των ατομικών ιδιομορφιών είναι ο μόνος δρόμος, ώστε να γίνουν αυτά τα παιδιά αποδεκτά και να μην θεωρούνται παράξενα από τους γύρω.
Δύο πρόσφατα ελληνικά εικονογραφημένα βιβλία για παιδιά αναφέρονται στον αυτισμό- την δυσκολία των ατόμων που πάσχουν να επικοινωνήσουν με το περιβάλλον καθώς και τα ιδιαίτερα χαρίσματα που διαθέτουν.
***
Ένας σπέσιαλ ήρωας, της Κατερίνας Μουρίκη (εικ. Πέγκυ Φούρκα, εκδ. Ψυχογιός)
Η συγγραφέας τοποθετεί την ιστορία της στο οικείο περιβάλλον της οικογένειας και του σχολείου. Ήρωες, δυο δίδυμα αγοράκια συνομήλικα των αναγνωστών (7-8 ετών), ο Διομήδης, ο φυσιολογικός και ο Άρης, ο αυτιστικός. Ο Άρης είναι αποδεκτός από την οικογένεια, αλλά όχι από τους συμμαθητές του. Τον κοροϊδεύουν γιατί μένει κλεισμένος στον εαυτό του, βγάζει ασυνάρτητους ήχους, κουνάει κεφάλι και σώμα ‘σαν να είναι πάνω σε κούνια’, ενοχλείται από τις φωνές και τους θορύβους, δεν θέλει να τον αγγίζουν. Όμως έχει εντυπωσιακό ταλέντο στη ζωγραφική και αυξημένη παρατηρητικότητα. Αυτή είναι η εισαγωγική περιγραφή των συμπτωμάτων αναγνώρισης του αυτισμού, ενώ ως ψυχιατρικός όρος αναφέρεται όταν οι μικροί αναγνώστες έχουν πληροφορηθεί, θεωρητικά επαρκώς, για τη διαφορετικότητα του Άρη κι έχουν μπει για τα καλά στην ιστορία: μια μοτοσυκλέτα χτυπάει τον απρόσεχτο Διομήδη, ο οδηγός της εξαφανίζεται και πρέπει να βρεθεί.
Η συγγραφέας χρησιμοποιεί τα χαρίσματα του Άρη- παρατηρητικότητα και ζωγραφική- για να στηρίξει την ιστορία της, πώς δηλαδή χάρη σ’ αυτό το παιδί που ζει στον κόσμο του, οι γονείς βρίσκουν τον ασυνείδητο οδηγό.
Θα λέγαμε λοιπόν ότι είναι μια καλή προσπάθεια δημιουργίας μιας μυθοπλασίας ώστε να γίνει κατανοητό ότι τα παιδιά με αυτισμό έχουν ικανότητες όπως όλα, αν δεν εντοπίζαμε γενικότερα ζητήματα, όχι τόσο στη δομή της ιστορίας όσο σε αστοχίες και ιδέες που κρύβονται πίσω της. Τα ακόλουθα:
Διατηρούμε τις αμφιβολίες μας κατά πόσον ακόμα και οι συστηματικές παραινέσεις, κυρίως από τους από εκπαιδευτικούς, μπορούν να αλλάξουν άδικες και άγριες παιδικές συμπεριφορές. Έτσι, η συγγραφέας, στην προσπάθειά της να προβάλλει, αδέξια κατά τη γνώμη μας, το ταλέντο του ιδιαίτερου μαθητή της καθώς και το πόσο ευκολόπιστα είναι τα παιδιά, μας παρουσιάζει τους νταήδες μαθητές να αλλάζουν πολύ εύκολα στάση και να αποδέχονται τον Άρη όταν αυτός ζωγραφίζει με εξαιρετικές λεπτομέρειες μια εικόνα, όχι αυτή που ζήτησε η δασκάλα, αλλά μία άλλη με το ίδιο θέμα.
Θα μπορούσαν να λείπουν οι συνεχείς αναφορές στην ορθοδοξία και την βοήθεια που προσφέρει στους πιστούς της – μεγάλη η Χάρη της (το γεγονός συμβαίνει παραμονή της γιορτής του 15αύγουστου), τον Διομήδη τον έσωσε ο άγιος (στις 16 είναι του αγίου Διομήδη) και η Παναγία, σταυροκοπήματα, και μνημόνευση του αγίου Χριστόφορου προστάτη των οδηγών και των πεζών, και τρίπτυχη εικόνα με την Παναγία και τους δυο προστάτες αγίους, κι ο Άρης να μονολογεί επαναλαμβάνοντας ‘Το Άλφα και το Ωμέγα μας δείχνουν το δρόμο’ –κατά την χριστιανική παράδοση ‘Εκείνος είναι το Άλφα και το Ωμέγα, η Αρχή και το Τέλος’.
Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η Ελλάδα δεν είναι πλέον των ‘Ελλήνων Χριστιανών’, τα σχολεία είναι γεμάτα αλλόθρησκα και αλλοεθνή παιδιά που γεννήθηκαν στην Ελλάδα, μιλούν ελληνικά και κατά συνέπεια διαβάζουν τα βιβλία ελλήνων συγγραφέων. Αν με τα βιβλία μας επιδιώκουμε να ευαισθητοποιήσουμε τα παιδιά σχετικά με την αποδοχή της διαφορετικότητας, η εμμονή στη θρησκεία είναι περιττή. Στο συγκεκριμένο βιβλίο η θρησκοληψία παίρνει το πάνω χέρι με αποτέλεσμα να χάνεται ο στόχος, δηλαδή να καταλάβουν τα παιδιά κάτι για τους αυτιστικούς συνομηλίκους.
Ο Λεωνίδας, ο ασυνείδητος οδηγός, είναι φοιτητής στη Σχολή Καλών Τεχνών. Περιγράφεται ως λέτσος, αξύριστος, ξεχτένιστος, κακοντυμένος, το σπίτι του ένα χάος- ένας πραγματικός καλλιτέχνης κατά το στερεότυπο. Στη συνέχεια της ιστορίας και μετά από σπαραξικάρδιες μεταμέλειες βρίσκει το δρόμο του και ασχολείται με την αγιογραφία, εξ ου και το τρίπτυχο που χαρίζει στην οικογένεια του Διομήδη!
Ο πατέρας εμφανίζεται, κατά τα πρότυπα, άξιος και θετικός –αυτός πάει στην αστυνομία και αναλαμβάνει να διαλευκάνει την υπόθεση- ενώ η μητέρα ακολουθεί χωρίς να επεμβαίνει.
Η εικονογράφος τυποποίησε τα γνωρίσματα των ατόμων με αυτισμό, με αποτέλεσμα ο δύστυχος Άρης να μην μπορεί σε διάφορες πόζες να στηρίξει το κεφάλι του σωστά, να γέρνει άλλοτε προς τα δεξιά κι άλλοτε προς τα αριστερά και να έχει μονίμως απλανές βλέμμα.
Επί πλέον:
Πρέπει να σημειώσουμε ότι σήμερα η άποψη των παιδαγωγών είναι να μην φοιτούν τα δίδυμα στο ίδιο σχολικό τμήμα ώστε να αποφεύγονται οι συγκρίσεις και ο ανταγωνισμός μεταξύ τους. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για ένα παιδί που έχει διαγνωστεί με αυτισμό και το οποίο θα έπρεπε να φοιτά σε ειδικό σχολείο, όπως σε χώρες όπου υπάρχει αυξημένη μέριμνα για αυτά τα άτομα, ώστε όλα να είναι στα μέτρα του. Αν αποδεχτούμε αυτή την άποψη, τότε η ιστορία θα μπορούσε να τοποθετηθεί σε άλλους χώρους συνεύρεσης των παιδιών (π.χ. στην παιδική χαρά- όπως άλλωστε γίνεται στο βιβλίο- ή σε μια γιορτή όπου οι αντιδράσεις των άλλων παιδιών προς τον Άρη θα ήταν μάλλον παρόμοιες.
Και δεύτερον, η πρακτική να δίνονται στα παιδιά φωτοτυπίες για χρωμάτισμα, όπως έκανε η δασκάλα του βιβλίου, θεωρείται παρωχημένη στο μάθημα των καλλιτεχνικών. Τουλάχιστον όχι για την ηλικία των 7-8 ετών όπου τα περισσότερα παιδιά έχουν κατακτήσει την δεξιότητα να χρωματίζουν εντός ορίων.
***
Το αυγό, της Εύας Βακιρτζή (εικ. Νικόλας Ανδρικόπουλος, εκδ. Πατάκη)
Εντελώς διαφορετική προσέγγιση του θέματος. Ο Βίκτωρας, ένα παιδί με αυτισμό, μιλάει για τον κόσμο του μέσα από το αυγό με το σκληρό τσόφλι όπου κατοικεί, και το αυγό λειτουργεί ως μεταφορά για να καταλάβουμε ότι μέσα εκεί υπάρχει ένας ολόκληρος βιώσιμος κόσμος ο οποίος δύσκολα διαρρηγνύεται. Σ’ αυτό το βιβλίο ο ήρωας παρουσιάζει τον εαυτό του, κάτι που μοιάζει με τα γνωστά παιχνίδια γνωριμίας που παίζονται στις ομάδες. Σε κάθε σελίδα του κειμένου διαβάζουμε κι από ένα θέμα σχετικό με το πώς ενδεχομένως αντιδρούν αυτά τα παιδιά στο περιβάλλον, αν μπορούσαν φυσικά να εξωτερικέψουν τις σκέψεις τους. Δεν έχουμε λοιπόν μια μυθοπλασία σε εξέλιξη, αλλά την παρουσίαση των αισθημάτων του παιδιού και της αντίληψής του για τον κόσμο που το περιβάλλει. Τα θέματα: η αντίδραση των γύρω, η έλλειψη επικοινωνίας, πώς σκέφτεται το παιδί το δικό του κόσμο, τι του αρέσει και τι το ενοχλεί, πώς αντιλαμβάνεται την αγάπη των δικών του και τέλος η δουλειά της ειδικής παιδαγωγού και οι συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών με αυτισμό.
Ο εικονογράφος σχολιάζει λιτά το κείμενο, με τον ήρωα, πάντα μέσα στο αυγό του, και αποδίδει τα συναισθήματά του με μια σειρά από εκφράσεις του προσώπου του- ενόχληση, απορία, περισυλλογή, χαρά. Η εικονογράφηση συνεπικουρεί λοιπόν στην κατανόηση της ιδιαιτερότητας του ήρωα υποδηλώνοντας ότι παιδιά σαν τον Βίκτωρα δεν είναι απαθή στο εξωτερικό περιβάλλον αλλά στέκονται απέναντί του και εκφράζονται με τον τρόπο τους προς τα ερεθίσματα που δέχονται.
Τέλος, καλό θα ήταν να μιλήσουμε στα παιδιά για το φαινόμενο του αυτισμού χωρίς διδακτική διάθεση, όπως γράφει η Μαρία Ηλιοπούλου στο συνοδευτικό κείμενο για τους ενηλίκους. Αυτή η αποστροφή συνοψίζει επακριβώς τις διαφορές μεταξύ των δυο βιβλίων που κρίναμε: το πρώτο, καλών προθέσεων, εξαιρετικά διδακτικό, με στερεότυπα, το δεύτερο δίνει τα λόγια για ανταλλαγή απόψεων και συναισθημάτων με τους αποδέκτες του βιβλίου.
Επίσης: το βιβλίο του Πέτρου Πουλάκη, Ο Αυτός (εικ. Βασίλης Παπατσαρούχας, εκδ. Καλειδοσκόπιο) με ήρωα το χελωνάκι που ζούσε κι ένιωθε όπως ο Βίκτωρας μέσα στο διάφανο καβούκι του.
