Στρατής Χαβιαράς.
«Θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα οργανικό κτίριο που να προβάλλει τους εσωτερικούς του κανόνες απαλλαγμένο από αναλήθειες και ξόμπλια».
Walter Gropius
Ήταν ένας από τους μεγάλους πρωτεργάτες του μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική του αιώνα του, ανάμεσα στους Mies Van der Rohe, Le Corbusier, Alvar Aalto, Frank Lloyd Wright, Ι.Μ. Pei – και δε μπορούσε να σχεδιάσει. Ιδρυτής του Bauhaus, της Συνεργατικής Αρχιτεκτόνων στην Αμερική, Επικεφαλής του Harvard School of Design – και δε μπορούσε να χαράξει μια γραμμή. Από τα φοιτητικά του χρόνια υπαγόρευε τις δομικές εμπνεύσεις του σε συνεργάτες και υπαλλήλους σχεδιαστές.
Το όνομα του, Walter Adolph Georg Gropius.
Υπήρξα ένας απ’ τους πολλούς σχεδιαστές που αντέγραψαν ή επεξεργάστηκαν έργα του, έργα έτσι κι αλλιώς συλλογικά σύμφωνα με τη θεωρία που ανέπτυξε ο ίδιος, ίσως να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα σε μια ιδιοφυή αντίληψη χωροταξίας και την ανικανότητα του στο σχέδιο (η Ayn Rand, συγγραφέας τού The Fountainhead, θα ανατρίχιασε σύγκορμη στο άκουσμα της).
Ήταν στη διάρκεια της τελευταίας ειδικότητας μου ως οικοδόμος στην εικοσαετία 1947-1967: αρχιτεκτονικό και μηχανολογικό σχέδιο. Τόπος: Καραγεώργη Σερβίας 2, Σύνταγμα. Εταιρία: The Architects Collaborative (TAC), ανάδοχος εκπόνησης σχεδίων για το Πανεπιστήμιο της Βαγδάτης, νοσοκομείων και άλλων μεγάλων έργων στη Μέση Ανατολή. Σχεδιαστής στην TAC γνώρισα και την πρώτη μου γυναίκα, την αρχιτέκτονα Gail Flynn, την οποία ακολούθησα στις ΗΠΑ το Σεπτέμβρη του ’67, αφού έβγαλα, «ιδίοις εξόδοις», την τρίτη συλλογή ποιημάτων μου, Η νύχτα του ξυλοπόδαρου.
Ο Walter Gropius γεννήθηκε το 1883, σπούδασε αρχιτεκτονική στο Μόναχο και το Βερολίνο και πριν ανοίξει δικό του γραφείο μαθήτευσε, μαζί με τον Mies Van der Rohe και τον Le Corbusier στην εταιρία βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του μεγάλου τότε Peter Behrens. Από τις πρώτες του κιόλας μελέτες, μια βιοτεχνία υποδημάτων κι ένα σιδηροδρομικό βαγόνι, ακούστηκαν, συζητήθηκαν ευρύτατα.
Η σταδιοδρομία του Gropius διακόπηκε τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο όταν εντάχθηκε στο Γερμανικό στρατό και πολέμησε στο δυτικό μέτωπο. Τραυματισμένος, διασώθηκε απ’ τα συντρίμμια βομβαρδισμένου κτιρίου, επέζησε δεύτερη φορά όταν καταρρίφθηκε το αεροπλάνο στο οποίο επέβαινε με τον πιλότο σκοτωμένο. Παρασημοφορήθηκε δυο φορές με τον Σιδηρού Σταυρό, «τότε που αυτό σήμαινε κάτι», όπως ειρωνεύτηκε ο ίδιος.
Το 1919 ο Gropius ξεκίνησε το θρυλικό Bauhaus, με την ιστορική συμβολή του στον μοντερνισμό: τη λιτότητα και την χρηστικότητα στην αρχιτεκτονική, το έπιπλο και τη διακόσμηση γενικότερα αλλά και τις γραφικές τέχνες, συνδυάζοντας αισθητική συνέπεια και ποιότητα συνθηκών στον εργασιακό χώρο ή το σπίτι.
Παντρεύτηκε την Alma Schindler, χήρα του συνθέτη Gustav Mahler, η οποία όμως τον άφησε για το συγγραφέα Franz Werfel. Διέφυγε με τη δεύτερη γυναίκα του Ise Frank από τη Γερμανία του Χίτλερ στην Αγγλία κι αποκεί στην Αμερική, όπου η μοναχοκόρη του, Mannon, πέθανε από πολιομυελίτιδα στα δεκαοχτώ της.
Όταν γνώρισα τον «Grope» (στον προφορικό τουλάχιστον λόγο, μιας κι οι Αμερικανοί συνεργάτες του δεν άντεξαν για πολύ τη λατινοπρέπεια του οικογενειακού του ονόματος – ο Le Corbusier είχε γίνει «Corbu»), ήταν ήδη ογδόντα τεσσάρων. Πνευματικά ακμαίος, συνήθιζε να πίνει τον πρωινό καφέ του στο Green House, στην πλατεία του Harvard όπου και τον ξεμονάχιασα μερικές φορές τα δυο τελευταία χρόνια της ζωής του, εκμαιεύοντας αναφορές ή σχόλια σε παραδείγματα πρώιμου μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική και αλλού.
Ένα πρωί του 1968 τον συνάντησα στην Αίθουσα Ποίησης πριν το διορισμό μου, όταν είχα πάει για καφέ με τον προκάτοχό μου εκεί ποιητή, μεταφραστή του Ομήρου και καθηγητή Robert Fitzgerald. Η τριμερής κουβεντούλα που ακολούθησε συμπεριέλαβε και το τεχνικό περιβάλλον της Αίθουσας (βιβλιοθηκονομική αρχιτεκτονική, επίπλωση, μελέτη και κατασκευή του άλλου μεγάλου του 20ου Αιώνα, Φινλανδού Alvar Aalto. Αρχιτέκτονας, γλύπτης, ζωγράφος, επιπλοποιός, υαλουργός, σχεδιαστής υφασμάτων… το 1948 είχε κληθεί να σχεδιάσει τη μεγάλη φοιτητική εστία στο ΜΙΤ, Baker House, την οποία περιέγραψε ο ίδιος σαν «διασταύρωση ανάμεσα σε καταφύγιο για σκιέρ και υπερωκεάνειο». Ήταν τότε που ο προκάτοχος του προκατόχου μου στη θέση του διευθυντή, άδραξε την ευκαιρία κι έπεισε τον πρόεδρο του πανεπιστημίου να αναθέσει στον Aalto τα σχέδια της νέας Αίθουσας Ποίησης στη βιβλιοθήκη Lamont. Και πράγματι, ο Aalto δημιούργησε ένα θαυμαστό μοντερνιστικό κόσμημα εσωτερικής αρχιτεκτονικής.
Εντύπωση μου έκανε, θυμάμαι, το γεγονός ότι αντίθετα με άλλους διακεκριμένους συμπατριώτες του που μετανάστευσαν στις ΗΠΑ, ο Gropius δεν είχε διατηρήσει ίχνος γερμανικής προφοράς.
Στην τελευταία δεκαετία του, η Αμερική έβραζε απ’ άκρη σ’ άκρη με ακτιβισμό και πολιτική ζωντάνια. Κυρίαρχο, βέβαια, ήταν το κίνημα εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ με πορείες και συλλαλητήρια. Ακολούθησαν, θυμάμαι, η Νέα Αριστερά, τα φοιτητικά, ο αναβρασμός για τα κοινωνικά και ατομικά δικαιώματα, o φεμινισμός, οι γκέι, και η ευρύτερη διάδοση της μαριχουάνας. Στο βιβλίο της Speaking Out: Activism and Protest in the 1960′s and 1970′s, η Heather Ann Thompson απαριθμεί 21 διαφορετικά κινήματα που εκδηλώθηκαν στις δεκαετίες 1960-70 και έφεραν τη μεγάλη αυτή χώρα στα πρόθυρα της κοινωνικής επανάστασης. Μια νεαρή συνάδελφος στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου μου είχε φωνάξει τότε ξαναμμένη, «Στρατή, εσύ τι θα κάνεις όταν έρθει η επανάσταση»; «Θα ξεθάψω το πολεμικό μου τσεκούρι και θα πάω για ξύλα», απάντησα.
«Αυτό έκανα κι εγώ όταν στη Γερμανία κυριάρχησε ο Χίτλερ», γέλασε ο μεγάλος όταν αναφέρθηκα στην πιο πάνω στιχομυθία.
Το 1967 ακούστηκε επίσης η «Επιτροπή για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα». Σχετικά μικρή, δεν ήταν ένα από τα προαναφερθέντα 21 “grass roots” κινήματα. Ιδρύθηκε, αν θυμάμαι καλά, από μια ομάδα πανεπιστημιακών ελληνικής καταγωγής, αλλά διαλύθηκε σε λιγότερο από ένα χρόνο, απ’ ότι κατάλαβα επειδή έθετε σε κίνδυνο επαγγελματικές φιλοδοξίες με κρατικές υπηρεσίες στην Ελλάδα της Χούντας ή στις ΗΠΑ του Johnson. Έτσι αναλάβαμε εμείς, μια νέα ομάδα Αμερικανών και Ελλήνων πανεπιστημιακών, όπως ο ερευνητής φυσικός στο ΜΙΤ Emmanuel Maxwell, ο ιστορικός Ray McNally στο Boston College, ο φοιτητής και αργότερα καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Γιώργος Αναγνωστόπουλος, και ο υποφαινόμενος, τότε ανειδίκευτος ακόμα υπάλληλος στο Harvard. Ένας παλαίμαχος Έλληνας αριστερός και έξι, επτά νεαροί μας πλαισίωναν στην προετοιμασία υλικού για το Κυριακάτικο κήρυγμα μας «The voice of Greece» στο WILD Radio Boston, τη σύνταξη του μηνιαίου περιοδικού Eleutheria, τη διανομή έντυπου υλικού ή σε συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, όπως για την επίσκεψη του Υπουργού Παιδείας της Χούντας στο Harvard, Νικήτα Σιώρη (1970).
Δε θα ξεχάσω όσο ζω ότι στο “lobby” μας για την αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών στην Ελλάδα, τα πιο φιλελεύθερα μέλη του κογκρέσου και της γερουσίας μάς απαντούσαν στερεότυπα, “Στην Ελλάδα πρέπει να χυθεί αίμα”. Όπως και έγινε.
Ο Gropius υπήρξε ενθουσιώδης υποστηρικτής της Επιτροπής για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα ως τον θάνατο του τον Ιούλιο του 1969. Είχε διδάξει αρχιτεκτονική στο Harvard School of Design (1937-1952) και ιδρύσει με επτά από τους πιο ταλαντούχους μαθητές του (Tompson, Harkness, McMillen, το ζεύγος McMillan και το ζεύγος Fletcher – ονόματα ακόμη θρύλοι) την TAC, η οποία στην ακμή της απασχολούσε 200 αρχιτέκτονες και διατηρούσε γραφεία στο Cambridge της Μασαχουσέτης, το Σαν Φρανσίσκο, τη Ρώμη και την Αθήνα. Το κτίριο της πρεσβείας των ΗΠΑ στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας θεωρείται ως ένα από τα πιο σημαντικά έργα της TAC στο πνεύμα της συλλογικής, ή μάλλον συνεργατικής φιλοσοφίας του Gropius, αν και πολλά άλλα έργα της στην Αμερική και τη Μέση Ανατολή υπήρξαν κατά πολύ μεγαλύτερα σε μέγεθος και προϋπολογισμό. Το ξενοδοχειακό συγκρότημα Πόρτο Καρράς στην Χαλκιδική είναι επίσης σχεδιασμένο από την TAC (1969)
Στο Harvard δίδαξε και ο πρώην μαθητής του Gropius από το Bauhaus, Marcel Breuer, στον οποίο ο μεγάλος υπαγόρευσε κατόψεις, τομές και προσόψεις του οικογενειακού του σπιτιού που έχτισε 20 χιλιόμετρα έξω απ’ τη Βοστόνη, στους λαχανόκηπους του χωριού Lincoln. «Φρόντισα να αφομοιώσω στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Νέας Αγγλίας, τα οποία βρήκα ζωντανά και επαρκή», έγραψε ο ίδιος. Όπως θα το περίμενε κανείς, προσαρμοσμένο στο πνεύμα του Bauhaus με σύγχρονα, νεωτεριστικά υλικά στο παραδοσιακό περιβάλλον της Νέας Αγγλίας στέκει, ασυνήθιστο πλην διακριτικό, ως επίσημο πλέον εθνικό μνημείο των ΗΠΑ: «The Gropius House». Είσοδος, 15 δολάρια.
O Gropius ηγήθηκε της ΤΑC πρώτος τη τάξει ως το θάνατο του. Χωρίς τον ίδιο, η εταιρία συνέχισε άλλα 25 χρόνια πριν πτωχεύσει και αφήσει πίσω ως παράδοση τη συνεργατική αντίληψη του ιδρυτή της στην τέχνη, ένα ανεξίτηλο στίγμα στο μοντερνισμό και μετά το 1976, στο μεταμοντερνισμό.
Σύμφωνα με επιθυμία του, αντί για πένθος, το πέρασμα του γιορτάστηκε τον Ιούλιο του 1969 με ένα ξέφρενο πάρτι στο κτίριο της TAC στο Cambridge, που έμεινε στην τοπική ιστορία ως “Gropefest 69”.
Ε, ήμουν κι εγώ εκεί στο ξεκίνημα του δεύτερου τρίτου της ζωής μου, ποτό στο χέρι, διαισθητικός, διεισδυτικός, μνημονεύοντας την πορεία και του χρόνου τα γυρίσματα στη ζωή του ξεχωριστού αυτού ανθρώπου – πριν ακόμη αρχίσω να διακρίνω τα γυρίσματα που θα σημάδευαν, στις επόμενες δυο δεκαετίες, τη δική μου πορεία.
